عوامل مؤثر بر آینده داعش در عراق و سوریه / گفتگو با دکتر حامد آزاد / پژوهشگر مسائل غرب آسیا
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام
آینده حضور میدانی و نظامی داعش در عراق و سوریه و عوامل مؤثر بر این امر همواره مورد نظر بسیاری بوده است. در همین بین برای بررسی بیشتر آینده این وضعیت گفتگویی با دکتر حامد آزاد داشته‌ایم:
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: آینده وضعیت میدانی داعش در عراق و سوریه چگونه است؟
این امر بیشتر به وضعیت دولت‌ها و کمک به دولت‌ها برمیگرد. چنانچه وقتی از پنتاگون سؤال می‌شود که این وضعیت چقدر طول می‌کشد؟ می‌گوید که ما هیچ چیز در مورد عملیات رقه نمی‌دانیم و همه چیز بر می‌گردد به نیروهایی که روی زمین عملیات می‌کنند. بستگی به انگیزه آنها (که می‌خواهند بجنگند یا عقب نشینی کنند) دارد. آنچه که ما می دانیم این است که ما کارمان را تمام کمال انجام می‌دهیم. بنابراین وضعیت مبهم در سوریه به علت پیچیدگی میدان و تعدد بازیگران وجود دارد. با توجه به توافق اخیری و وضعیت مبهمی که نیروها به کدام سمت می‌روند و آیا این آتش بس پا می‌گیرد؟ آیا جبهه متحدی علیه داعش از شمال و جنوب شکل می‌گیرد یا خیر. همه این مسائلی است بر روی وضعیت داعش در سوریه و عراق تأثیر می‌گذارد. چون این دو کشور به هم مرتبط‌اند.
آنچه که مشخص است این است که دولت‌ها هم در عراق و هم در سوریه دولت‌های فرومانده و ورشکسته‌اند و واقع امر نیز این است. 530 کیلومتر مرز بین عراق و سوریه بیشتر بادیه است. یعنی شاید مرز ربیعه را کنترل کنند، اما بین این دو را نمی‌توان کاری کرد. بنابراین تناقض مرزی هم چنان پابرجاست. ممکن است مرکز ثقل داعش در موصل تا ماه مارس فروبپاشد و داعش به معنی کنونی و تحت عنوان یک دولت همیشگی و دولت اسلامی در موصل دیگر وجود نداشته باشد. اما این وضعیت به سمت عملیات‌های امنیتی، بمب گذاری‌ها و حملات نامتقارن به نیروهای امنتیی شیفت پیدا می‌کند. در واقع تا زمانی که این مرزها وضعیت آشفته را داشته باشند. (البته این چیز جدیدی نیست. قبل از بحران هم وضعیت به همین ترتیب بود. یعنی مرز بین سوریه و عراق همیشه وضعیت آشفته‌ای داشت که اساساً یکی از دلایل به وجود آمدن این وضعیت و چنین شبکه پیچیده‌ای همین باز بودن مرز و عدم کنترل آنها بوده است.) لذا می‌توان گفت حداقل در عراق وضعیت داعش به طور کامل وابسته به عملکرد نیروهای حکومت مرکزی برای کنترل مرزهاست و این امر بسیار زمانبر است. یعنی تا دو الی سه سال دیگر طول می‌کشد. به طوری که همه چیز مناسب باشد و آنها بتواند مرز را کنترل کنند. در سوریه هم اساساً اوضاع به گونه‌ای دیگر پیچیده است و نیاز به آنالیز چندین ساعته دارد و این که هر بازیگری چه کنشی دارد و از آن می‌توانیم نتیجه بگیریم که احتمالاً در آینده چه اتفاقی خواهد افتاد.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: نقش بازیگران منطقه‌ای به ویژه ترکیه و عربستان در کاهش یا افزایش قدرت آینده داعش چیست؟
ما باید بدانیم که ترکیه ماه‌هاست که مرزهایش را بسته است و ماه‌هاست که با داعش می‌جنگد و سوریه علی رغم مرز 900 کیلومتری با ترکیه، با عربستان و قطر مرز ندارد یعنی داعش تسلیحات خود را از میدان نبرد تأمین می‌کند. یعنی غنائمی که با حمله به دست می‌آید برای جنگ گروهی مثل داعش، کفایت می‌کند.
فارغ از این ادعاهای رسانه‌ای، موثرترین بازیگرانی که در قضیه بقای داعش در سوریه دخیل‌اند، ترکیه، معارضین و حکومت مرکزی سوریه و جبهه مقاومت است. این آتش بس اگر به سمت و سوی مثبتی پیش رود، یعنی کارشکنی از طرف گروههای دیگری مثل جبهه النصره در بخش غربی انجام نشود، وضعیت جبهه ادلب با ثبات باقی بماند، مشکلاتی در حلب اتفاق نیفتد و طبق برنامه‌ای نیروی حکومت مرکزی و مقاومت بتوانند تجدید قوای کنند و با آسودگی خاطر از حلب و ادلب به سمت جبهه مرکزی بیایند و مناطقی که از دست داده‌اند را پس بگیرند و به سمت دیرالزور بروند و از جنوب به سمت رقه بیایند. در این وضعیت مبهم تعارض بین کرد ها و ترک‌ها را داریم که همه این‌ها با هم دخیل هستند. این مسئله که امریکایی‌ها در آینده چه خواهند کرد؟ آیا به حمایت از کردها ادامه می‌دهند و یا زمینه را به ترکیه واگذار می‌کنند و اساساً ترکیه تمایل دارد که به سمت رقه بیاید یا خیر؟ همه این‌ها مسائل مهمی است. علی رغم سروصدایی که دولت ترکیه می‌کند مبنی بر این که بعد از الباب به رقه می‌رود، اما نشانه‌ای جدی دیده نمی‌شود که دولت ترکیه بخواهد این کار را کند و اگر بخواهد این کار را کند، اساساً نیاز به یک لشکر کشی کلاسیک و واقعی دارد به این معنا که دولت بیگانه بخواهد وارد خاک ترکیه شود. این‌ها متغیرهای مهمی هستند که روی وضعیت داعش در سوریه تأثیر می‌گذارد و به آسانی نمی‌شود در مورد آن حرف زد و تصمیم گرفت و همه چیز تابع شرایط میدانی است.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: آیا ممکن است هوادار داخل سوریه و عراق و سایر هوادارن جمعیت انسانی یا فکری داعش، تغییر نگرشی نسبت به داعش در آینده نزدیک داشته باشند یا هم چنان بر خیل هواداران داعش در این دو کشور افزوده می‌شود؟
داعش سازمانی یکپارچه است و برخلاف القاعده (که خود یک هسته مرکزی و یک جبهه فتح الشام و ده- دوازده تا اقمار است که یا با القاعده مرکزی و یا با جبهه النصره تحت بیعت هستند.) این وضعیت کاملاً متفاوت از یکدیگر است. در این بین از سال گذشته و از مقطعی که روسیه وارد جنگ در سوریه شد، از طرف ایمن الزواهری کدهایی داشته‌ایم و یک سلسله مباحثی تحت عنوان حلقات ربیع الاسلامی منتشر شد. این مباحث تحت عنوان سلسله مباحث تولی و تبری مطرح بود. ضمن این که از دولت خوارج بغدادی برائت می‌کرد، چنانچه در بخش تولی می‌گفت من در کمال سلامت عقل و جان اگر قرار باشد در جبهه مسلمین بجنگم کنار طایفه بغدادی (که بخشی از جامعه مسلمین است) مقابل رافضی خواهم جنگید. در این میان اینکه در آینده چه پیش می‌آید و به سمت همگرایی بین القاعده و داعش پیش خواهد رفت یاخیر، محل بحث است. ممکن است آنها به شکل منفصل آتش بس کنند. اما ممکن است با هم متحد شوند که بخش اول محتمل‌تر است. من معتقدم از طرف داعش، اتحاد ائتلافی با القاعده در سوریه صورت نخواهد گرفت.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: چه سناریوهایی برای آینده حضور و نفوذ داعش در سوریه و عراق می‌توانید ترسیم کنید؟
این‌ها مسائل دشواری است که نیاز تجزیه و تحلیل دارد. لذا به همین سادگی نمی‌توان چند سناریو ترسیم کرد. صحبت کردن راجع به آن بسیار سخت و مشکل است. شاید بتوان سه سناریو را ترسیم کرد. ساده‌ترین آن این است که توافق آتش بس تحت فشار ترکیه پابرجا بماند و تخریب آتش بس صورت نگیرد و از جنوب توسط حکومت مرکزی و از شمال توسط ترک‌ها و نیروهای تحت حمایت آن به داعش حمله انجام شود و وضعیت شاید در یک سال و یا یک سال و نیم آینده (فارغ از دعوایی که بین معارضین و ترکیه و حکومت مرکزی وجود دارد) به ثباتی برسد. در عراق هم به همین ترتیب است. به کندی موصل آزاد گردد. نیروها فراغت پیدا کنند و بتوانند مرز را ببندند. در ادامه مشارکت نیروهای عراقی در مبارزه با داعش در سوریه بوجود می‌آید. با این حال در سوریه ممکن است در دو سال آینده به شرط آن که اتفاق دیگری نیفتد درگیری با داعش ادامه داشته باشد، چرا که وضعیت بسیار مبهم و پیچیده است و اصلاً نمی‌توان گفت که داعش در حال نابودی است.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: با توجه به وضعیت پیش روی داعش، چه عواملی کمک می‌کند که هم چنان حضور و نفوذ خود را در سوریه تداوم ببخشند؟
مسئله اصلی که به داعش کمک می‌کند که در سوریه باقی بماند، تعارض در جبهه مقابل است. برخلاف عراق حکومت مرکزی سوریه از آن چه که از آن تحت عنوان مشروعیت بین المللی و داخلی یاد می‌شود، بی بهره است. یعنی حکومت مرکزی با تعداد زیادی معارض روبرو است که توانش را برای حفظ بقای خود در دمشق و جنگیدن با آنها را در جایی چون حلب صرف می‌کند. این چیزی است که در عراق حکومت مرکزی با آن روبرو نیست. ضمن این که در سوریه دولت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه ای در حال کمک به معارضینی هستند که می‌خواهند حکومت مرکزی سوریه را ساقط کنند. این امر طبعاً توان مضاعفی از حکومت مرکزی برای جنگیدن با داعش صرف می‌کند. این‌ها مسائل باعث می‌شود، داعش به طور متمرکز و یکپارچه در جبهه شرقی سوریه بقا پیدا کند و در بقای داعش در سوریه تأثیر گذار خواهد گذاشت.
