علیرضا شاکر، پژوهشگر مرکز آینده پژوهی جهان اسلام
اردوغان بارها اعلام کرده که هر لحظه ممکن است ارتش ترکیه علیه کردهای سوریه وارد عمل شود و آنها را تا عمق 30 کیلومتری خاک سوریه عقب براند. او با اینکه موفق شد خطرات امنیتی پ.ک.ک و کردهای سوریه را به عنوان سند ناتو مطرح کند، اما نتوانست نظر مثبت آیت الله خامنه ای رهبر ایران را برای حمله به سوریه جلب کند. بدنبال برگزاری اجلاس سه جانبه کشورهای ضامن آستانه در تهران، رهبری ایران خطاب به اردوغان تاکید کرد: «حفظ تمامیت ارضی سوریه بسیار مهم است و هرگونه حمله نظامی در شمال سوریه قطعا به ضرر ترکیه، سوریه و همه منطقه و به نفع تروریست‌ها خواهد بود.» در حال حاضر، نیروهای ارتش ترکیه در امتداد مرز ترکیه و سوریه، مستقر هستند و بخش هایی از خاک سوریه در اشغال این کشور است.
جنگ ترکیه علیه کردها در سوریه، آسان نخواهد بود.
رویه اردوغان، احتمال وقوع این جنگ را منتفی نشان نمی‌دهد.
سیاست خارجی آنکارا با اقدامات نظامی گره خورده است.
آنکارا، جنگ علیه پ.ک.ک را از عراق و سوریه به مادرید اسپانیا کشاند.
رئیس‌جمهور ترکیه رسما از رهبران کشورهای عضو ناتو باج خواهی کرد.
کردهای سوریه حکومتی خودگردان را در شمال این کشور ایجاد کردند.
ترکیه خواستار عقب نشینی کردها به عمق 30 کیلومتری خاک سوریه است.
آنکار در عمل حدود 10 درصد از خاک سوریه را تصرف کرده است.
بیش از 4 میلیون نفر در داخل سوریه، در محدوده تحت تصرف ترکیه زندگی می‌کنند.
3 میلیون و 700 هزار پناهنده سوری نیز در ترکیه زندگی می کنند.
احساسات ضدپناهندگی، عرصه را بر اردوغان تنگ کرده است.
با بازگشت اعراب سوری به سوریه، ترکیب جمعیتی سوریه به زیان کردها مهندسی می شود.
تثبیت جایگاه ترکیه در سوریه، شانس پیروزی اردوغان در انتخابات ریاست جمهوری سال 2023 را افزایش خواهد داد، آنهم در شرایطی که وضعیت نابسامان اقتصادی و احساسات ضد پناهندگان، حزب حاکم (AKP) را در وضعیت بدی قرار داده است.
گرچه جنگ علیه کردها در سوریه، آسان نخواهد بود، اما رویه اردوغان، احتمال وقوع این جنگ را منتفی نشان نمی‌دهد. گرایش به اقدامات نظامی، در کنار دیپلماسی فعال، به اصول سیاست خارجی آنکارا تبدیل شده است. در این سیاست خارجی ماجراجویانه، لیست بلندبالایی از دخالت‌های نظامی، شامل حمایت از گروههای مخالف اسد، حضور نظامی در لیبی، حمایت از اخوان المسلیمن در جریان بهار عربی بویژه در مصر، مشارکت در جنگ ارمنستان و آذربایجان ، درگیری‌های مداوم در اقلیم کردستان عراق و سوریه و… را می توان مشاهده کرد.
باج خواهی از ناتو
جنگ علیه گروههای کرد، به‌ویژه پ.ک.ک پای ثابت همه جنگ‌های ارتش ترکیه بوده است. کمااینکه در بهار امسال نیز عملیات جدیدی را علیه این گروه به راه انداخت. این بار آنکارا، جنگ علیه پ.ک.ک را از کوههای قندیل عراق و تل تمر سوریه به مادرید اسپانیا کشاند. مادرید در هشتم تیرماه جاری ( 28 June 2022) میزبان سران ناتو بود. رئیس‌جمهور ترکیه در این نشست رسما از رهبران کشورهای عضو ناتو باج خواهی کرد. او در ازای موافقت با پیوستن فنلاند و سوئد به ناتو، آنچه را «همکاری کامل» فنلاند و سوئد علیه پ‌ک‌ک و متحدانش می‌خواند، به دست آورد. اردوغان حدود دو ماه قبل از شرکت در این نشست، در هفتم اردیبهشت ماه سال جاری(27 آوریل 2022) فرمان آغاز عملیاتی با عنوان «پنجه قفل» را علیه مواضع پ.ک.ک در شمال عراق و سوریه صادر کرد. در حالیکه عملیات ارتش ترکیه ادامه داشت، او با پخش فیلمی برای رهبران کشورهای عضو ناتو، موضوع مبارزه ترکیه با کردها را به اجلاس ناتو کشاند. این ویدئو که تظاهرات هواداران پ.ک.ک در پاریس، لندن، آمستردام ، هلسینکی ، مالمو در سوئد و دوسلدورف در آلمان را نشان می داد، کشورهای اروپایی و اعضای ناتو را متهم می کرد که از پ.ک.ک به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم حمایت سیاسی، مالی و تسلیحاتی می کنند.
پ.ک.ک؛ مساله امنیتی همیشگی ترکیه
بر اساس دکترین ضد تروریستی ترکیه، پ.ک.ک گروهی ترویستی است. به همین دلیل رویارویی با این گروه در امتداد مرزهای جنوبی این کشور برای امنیت ترکیه ضروری است. بیش از یک پنجم جمعیت ترکیه کردها هستند که عمدتا در شرق ترکیه متمرکز شدند. بیشتر عمر 44 ساله حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک) به فعالیت مسلحانه برای خودمختاری کردها در ترکیه سپری شده است؛ تنها مدت کوتاهی بعد از دستگیری عبدالله اوجالان رهبر این حزب ( به تاریخ 1999 م) ، بین پ.ک.ک و دولت مرکزی ترکیه صلح برقرار شد. با برقراری صلح، نیروهای پ.ک.ک اسلحه های خود را بر زمین گذاشتند و مانند قهرمانان ملی مورد استقبال کردها در عراق قرار گرفتند، همین اتفاق موجب برانگیختن احساسات ملی گرایان ترک و در نتیجه شکست صلح شد. به فاصله کوتاهی و با آغاز جنگ سوریه ( به سال 2011) پ.ک.ک فعالیت های خود را در مناطق کردنشین سوریه نیز گسترش داد. حمایت های پ.ک.ک از حزب «اتحاد دموکراتیک سوریه» و شاخه نظامی آن حزب «یگان های مدافع خلق» ، یکی از دلایل قوت گرفتن این حزب در اتحاد دموکراتیک کردستان بود. از همین رو عملیات نظامی دولت ترکیه در داخل و خارج این کشور هم علیه پ.ک.ک شدت گرفت.
تکمیل آخرین تیکه پازل در سوریه
در طول جنگ سوریه، ترکیه به حمایت از ارتش ملی سوریه روی آورد. گروهی سنی مذهب که ایدئولوژی اخوانی آنرا به حزب حاکم ترکیه نزیک می کرد. حمایت آنکارا از این گروه و دیگر گروههای مخالف اسد همچون جبهه النصره، علاوه بر مهار کردهای سوریه، از قدرت گرفتن ایران و روسیه در سوریه جلوگیری می کرد. اسد برای حفظ قدرت، ناگزیر از اعطای خودمختاری به کردها، بود. کردها به همراه گروههایی از اعراب، در نوار شمالی سوریه، حکومتی با عنوان نیروهای دموکراتیک سوریه را تشکیل دادند. این نیروها که تحت حمایت آمریکا بودند، با هدف مقابله با داعش و مخالفان اسد، قدرت گرفتند. به گونه ای که حتی طی سالهای اخیر به فروش نفت استخراجی در این منطقه روی آوردند. با این حال ترکیه نمی توانست این وضعیت را تحمل کند. آنکارا از همان ابتدای شکل گیری این جریان، خواستار فاصله گرفتن 30 کیلومتری کردها با مرزهای ترکیه بود و در سال ۲۰۱۹، نقشه دقیق آن را به سازمان ملل ارائه داد. آنکارا در عمل توانست بخشی از این ایده را به اجرا بگذارد. به گونه ای از سال 2016، به طور مستقیم یا غیرمستقیم بخش‌های وسیعی از خاک سوریه را در امتداد مرز سوریه و ترکیه کنترل می‌کند. آنکارا به حوزه نفوذش در سوریه با مساحتی حدود ۱۰ درصد از خاک سوریه (مساحت کل ۱۸۵ هزار کیلومتر مربع) دست یافت که وسعت آن دو برابر خاک لبنان است و جمعیت آن به ۴.۴ میلیون نفر می‌رسد. از سوی دیگر حدود ۳ میلیون و هفتصد هزار نفر شهروند سوری در ترکیه زندگی می‌کنند، همچنین عفرین و الباب در شرق فرات در اشغال ارتش ترکیه است و در عمل ارتباط بین کردهای شرق فرات با غرب فرات قطع شده است. همه این اتفاقات باعث شده که ترکیه به یکی از بازیگران اصلی تحولات سوریه تبدیل شود.
بازگشت پناهندگان به سوریه
همان پناهندگانی که ترکیه را به یکی از بازیگران اصلی تحولات سوریه تبدیل کردند، اعتراضات مردمی علیه دولت اردوغان را موجب شده اند. مردمی که با فشار اقتصادی بی سابقه دست و پنجه نرم می کنند، بر این باورند که پناهندگان شغل آنها را دزدیده و موجب شده اند که خدمات بهداشتی و دیگر امکانات کمتری به آنان تعلق گیرد.
در کنار 3میلیون و 700 هزار پناهجوی رسمی، نزدیک به 2 میلیون خارجی در سوریه زندگی می کنند. افکار عمومی ترکها، اینروزها به شدت تحت تاثیر افکار ضد پناهجویی قرار گرفته است. به تازگی فیلمی 9 دقیقه ای با عنوان «تهاجم بی‌صدا» در یوتیوب منتشر شده که در کمتر از یک ماه 4.5 میلیون بازدید داشته است. این فیلم ترکیه را در سال 2043 تحت تسلط سوری‌ها نشان می‌دهد. احزاب مخالف دولت، همگی متعهد شده اند که در صورت پیروزی در انتخابات ریاست جمهوری پیش رو همه پناهندگان را ظرف دو سال به سوریه باز خواهند فرستاد.
از سوی دیگر آنکارا دولت‌هایی را در مناطق تحت کنترل خود در سوریه، ایجاد کرده است و می‌تواند پناهندگان سوری سنی را آنجا، جابجا کند. اخیرا هم اردوغان در افتتاحیه کمپ خانه‌هایی در منطقه ادلب سوریه اعلام کرد که «دولت در حال کار بر روی پروژه جدیدی است که امکان بازگشت داوطلبانه یک میلیون سوری را به مناطق امن تحت کنترل ترکیه در شمال سوریه فراهم می‌کند.» بازگشت اعراب به سوریه تحت کنترل ترکیه در عمل به مهندسی جمعیت مناطق کردنشین منتهی می شود. این مهندسی جمعیت در دراز مدت می تواند ملاحظات امنیتی آنکارا را تامین کند و در عین حال مساله پناهندگان را برای افکار عمومی داخل حل کند.
توفیقات کوتاه مدت؛ زیان های بلندمدت
ممکن است که نهایتا با استقرار ارتش سوریه در مرزهای سوریه و ترکیه، آنکارا به هدف خود در عقب راندن کردها به عمق 30 کیلومتری خاک سوریه برسد، شاید هم بتواند با استقرار کمپ هایی برخی از پناهجویان را به سوریه برگرداند. اما هیچ تضمینی نیست که این بازگشت به معنای برقراری امنیت در خاک سوریه است. بخصوص اینکه آنکارا حمایت از شبه نظامیان سوری ارتش ملی سوریه را پنهان نمی کند. کما اینکه روزنامه حریت در عکس صفحه اول روز دهم ژوئن، در کنار عکسی از شبه نظامیان ارتش ملی سوریه، تیتر زده بود: «نیروها آماده اعزام به تل‌رفعت هستند».
در مجموع باید گفت حزب عدالت و توسعه از گرایشات ملی گرایانه برای تقویت پایگاه خود در انتخابات دشوار ژوئن سال 2023 بهره می برد. شاید هم در این مسیر توفیقاتی بدست بیاورد. اما در مجموع سیاست های سیال اردوغان و نداشتن یک چارچوب و اصول پایدار، با اینکه موجب می شود سیاست های دولت ترکیه با سرعت پیش برود، اما احتمال خطا را افزایش داده و در دراز مدت، آنکارا را به شریکی غیرقابل اعتماد تبدیل می کند.
