هر چند بخش عمدهای از مردم جمهوری آذربایجان شیعه هستند اما در بین اقلیت سنی گروه ها و جریان هایی نیز فعال است . چنانچه برخی بر این نظرند که تعداد اعضای گروهک تروریستی داعش از آذربایجان بیش از ۱۰۰ تن می باشد، آیا این نمی تواند باعث نگرانی دولت باکو گردد. به همین منظور گفتگویی با دکتر افشار سلیمانی سفیر پیشین ایران در این کشور داشته ایم.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: جنبش های مسلمان سنی در آذربایجان شامل چه گروه هایی است؟
در بررسی تحولات دینی در آذربایجان و مجموعه CIS یعنی کشورهای مسلمان قرار گرفته شده در شوروی سابق این نکته را در تحلیل ها و ارزیابی ها را نباید نادیده گرفت. در بررسی این گونه مسائل با کشورهای دیگری که قرن ها در یک روندی بودند، اسلام، دین و مذهبشان تحت تاثیر مسائل دیگر قرار نگرفته است و روند عادی داشته متفاوت است. اگر بخواهیم به کشورهای خلیج فارس و یا سایر کشورهای اسلامی در قاره های مختلف به مسئله آذربایجان نگاه کنیم، این دو قابل مقایسه نیست و به بی راهه می رویم. لذا اگر کسی بخواهد مسائل دینی آذربایجان را بررسی کند، باید اول دوره ی تزارها و دوره ی شوروی را بعد از انقلاب اکتبر۱۳۱۳ قبل و بعد از دوره ی فروپاشی را ببیند. چرا که تحولاتی در شوروی سابق و مجموعه ی روسیه قبل و بعد از انقلاب اکتبر و فروپاشی دولت روسیه رخ داده است. در واقع اکثریت مردم آذربایجان به لحاظ نسلی شیعه هستند، و با این وجود در طول این دو دهه هنوز، در آذربایجان معارف اسلامی آنگونه که باید گسترده نشده است اما مردم خود به سراغ آموزش مسائل دینی و مذهبی می روند. چرا که در آذربایحان در مدارس درس دین داده نمی شود. همچنین اهالی سنی در آذربایجان مثل اهالی شیعه تحت تاثیر روند تاریخی ضد مذهب و ضددین در دوره ی شوروی سابق قرار گرفته اند. در طول دو دهه استقلال هم شکل گسترده دین و معارف اسلامی در آنجا شکل نگرفته است. اما افرادی که به دنبال یادگیری مسائل دینی هستند به کشورهای دیگر می روند. مردم سنی آذربایجان خیلی شناخت عمیقی از اهل تسنن ندارند. دوم این که حوادثی که در آذربایجان اتفاق می افتد، در اثر دخالت های خارجی است. عربستان در این کشور تبلیغ وهابیت می کند. به علاوه مردمی هم که جذب آن شده اند، بیشتر به خاطر انگیزه های مالی بوده است. از این کشور عده ای بر علیه سوریه و عده ای هم جذب داعش شده اند. این ها نشان می دهد که در این کشور گروه های سازمان یافته و ریشه داری نداریم.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: وضعیت مالی و اقتصادی و حضور جغرافیایی گروه های مسلمان اهل سنی در آذربایجان چیست؟
در این کشور تشکیلاتی سلفی ثبت شده باشد و به شکل گسترده عضو گیری کند، وجود ندارد. لذا اقداماتی که صورت گرفته به صورت پراکنده و با دخالت و هزینه کردن برخی کشورهای خارجی راه افتاده است. افراد هم به صورت انفرادی جذب شده اند و این نبوده است که تشکیلاتی عضو گیری کند.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: آیا جریان های اهل سنت قابل تقسیم به جریان های تندرو و لائیک و میانه رو است؟
البته، چون همه افراد جذب داعش نشده اند، همین نشان می دهد که افرادی میانه رو و معتدل از اهل سنت هم در بین آنها حضور دارند.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: در شرایط کنونی در یک سال گذشته گروه های اهل سنت تندرو در آذربایجان دارای چه جایگاه ونفوذی بوده اند؟
اساسا آنها هیچ جایگاه خاصی در میان مردم ندارند. از سوی دولت هم با آنها به خاطر این تندروی هایشان برخورد شده است. البته بسیاری از مردم از حضور داعش می ترسند، اما من بعید می دانم، داعش در آنجا حضور پیدا کند.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: آیا بازگشت نیروهای سلفی از کشورهای خارجی می تواند در بافت مناطق اهل سنت تاثیر گذار باشد؟
نیروهای سلفی بیشتر در آسیای مرکزی فعال اند تا آذربایجان. چون می دانند در آذربایجان اکثریت شیعه هستند و خیلی برد ندارند و لذا سلفی ها بیشتر در آسیای مرکزی به دنبال تحرک جدی هستند. البته سلفی ها در آذربایجان رفت و آمد دارند، اما تا زمانی که رفت و آمد سلفی ها و مسائل دینی در مساجد آذربایجان حالت عادی داشته باشد، با آنها برخورد نمی شود. اما من فکر می کنم در حال حاضر امکان کار جدی سازمان یافته در آذربایجان وجود ندارد.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: گروه های تندرو که در شمال آذربایجان دارای چه پتانسیلی هستنتد؟
در آذربایجان آنها بیشتر از طریق چچن قفقازشمالی و داغستان می توانسته است، تاثیرگذار باشد و این گروه ها چندان نتوانسته اند تاثیر گذار بوده و اقدام خاصی انجام دهند.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: حضور و نفوذ این گروه های تندرو چگونه است؟
اتفاقاتی که در چچن و کوه های قفقاز شمالی و … اتفاق می افتد خیلی در آذربایجان تاثیر تاثیر گذار نیست.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: نگاه کشورهای منطقه به بحث تندروی گروه های تندور در آذربایجان چیست؟
از آنجائی که آذربایجان در میان دو کشور مسیحی قرار گرفته است و دارای جمعیتی با اکثریت شیعه است، بنابراین خیلی مشکلی ندارند. اما اگر همسایه های آن دو کشور مسلمان سنی مذهب بود، شرایط فرق می کرد. در قفقاز شمالی هم به دلیل رویکرد مخالف آنها با روسیه، آنها اولویتشان روسیه است و مشکلی با دو کشور مسیحی در قفقاز جنوبی ندارند. همه این دلایل باعث شده است که یک تشکل سازمان یافته سلفی در آذربایجان وجود نداشته باشد.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: با توجه به وضعیت کنونی چه بازیگرانی از وضعیت یا افزایش تندرو و سلفی گرایی در آذربایجان سود می برند؟
اول باید دید، که چه کشورهایی در آنجا منافع دارند و چه کشورهایی تضاد منافع دارند. برای مثال، افراد وابسته به جماعت گولن مدارسی را در آذربایجان تاسیس کرده اند. با توجه به اختلافات آقای گولن با دولت ترکیه، آقای اردوغان لیستی را تهیه نمودند و به رئیس جمهور آذربایجان داد تا این مدارس را تعطیل کنند. اما این مدارس تعطیل نشد و فقط از لحاظ اسم و محتوا تغییر کرد. افرادی هم که تفکرات گولنی را دنبال می کردند، از این حیطه تصفیه شدند. گذشته از این بحث ایران و آذربایجان یک مقوله جداست ایران کشوری است که نظامش شیعه مذهب است. آذربایجان هم شیعه مذهب است و مشکل پایه ای با ایران ندارند. البته دولت دوست ندارد که اسلام در آذربایجان سیاسی شود. اما به هر تقدیر بین شیعه و سنی و سلفی فرق قائل می شوند. مثلا دلیل بازداشت شدن رئیس حزب اسلام با بازداشت شدن کسانی که سلفی هستند، متفاوت است. چرا که آنها متهم به مخالفت با دولت و حکومت هستند.
روسیه هنوز نتوانسته مشکل امنیت داخلی خود را حل کند و بر کوه های قفقاز شمالی حاکم شود. بنابراین از رشد افراطی گری، سلفی گری و تکفیری گری در آذربایجان نگرانی زیادی دارد. بنابراین به هیچ عنوان راضی نمی شود، که این گروه ها در آذربایجان فعال شوند. البته ممکن است از کشورهای غیر پیرامونی مثل عربستان، که پیوستگی سرزمینی و اشتراکات تاریخی و مذهبی با آذربایجان ندارند، فعالیت هایی صورت بگیرد، همچنین اقلیتی در آنجا سعی می کنند از طریق پول دادن کارهایی را انجام دهند. اما در کل با توجه به مخالفت هایی که وجود دارد، نه غرب و نه کشورهای منطقه به هیچ عنوان راضی نمی شوند که افراطی گری مذهبی و رادیکالیسم سلفی گری در این منطقه شکل بگیرد. ضمن این که پایه های آن هم در منطقه وجود ندارد، جسته وگریخته تحرکاتی صورت می گیرد. اما اگر کشور عربستان بخواهد چنین کاری انجام دهد، قاعدتا موفق نخواهد بود.
