«تحلیل رویکرد جدید میرضیایف در سیاست خارجی ازبکستان»
گفتگو با حسن بهشتی پور، کارشناس مسائل اوراسیا
نزدیک به دو سال از روی کار آمدن میرضیایف پس از درگذشت کریم‌اف می‌گذرد. در این مدت، تحولاتی انجام گرفته که می‌تواند بر تحلیل روند اتفاقات و آینده امنیت و سیاست منطقه تأثیرگذار باشد. بررسی تغییر در سیاست منطقه‌ای تاشکند و به طبع آن جهت‌گیری آینده تصمیمات فرا منطقه‌ای تاشکند به‌عنوان یکی از مهم‌ترین کشورهای منطقه آسیای مرکزی محور گفتگویی با حسن بهشتی پور است.
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام: با روی کار آمدن شوکت میرضیایف، سیاست خارجی ازبکستان دستخوش تغییراتی در حوزه‌هایی مختلف شد که در عمل این کشور را وارد دوره نوینی کرده است. دیدگاه شما را در باره این تغییرات چیست؟
بهشتی پور: از سال 2016 که شوکت میرضیایف رئیس‌جمهور ازبکستان شد، سیاست خارجی این کشور شاهد تحول قابل توجهی در سیاست داخلی و خارجی شده است. نخست این کشور تلاش کرد در سیاست خارجی روابط با همسایگان را بهتر کند؛ به ویژه با تاجیکستان و قرقیزستان که بر سر تقسیم آب رودخانه‌هایی که از این دو کشور سرچشمه می گیرند با آنها وارد چالش‌هایی جدی شده بود. در نتیجه تلاش ضیایف و دیدار با روسای جمهور تاجیکستان و قرقیزستان تنش موجود به حداقل رسید. هر چند مشکلات در روابط با آن دو کشور هنوز به طور کامل حل‌نشده، اما به حداقل ممکن رسیده است. همچنین ازبکستان در روابط با قزاقستان تلاش کرد روابط ویژه‌ای پایه‌گذاری کند که مهم ترین آن همکاری دو جانبه برای مقابله با افراط گرایی است. ضیایف همچنین روابط کشورش را با ترکمنستان- دیگر کشور همسایه خود- بهبود بخشیده است.
در مرحله دوم نیز تاشکند در روابط با روسیه نیز تلاش کرد روابط دوستانه گذشته با مسکو را احیا کند. چرا که در دوره اسلام کریم اف روابط ازبکستان با روسیه با چالش‌هایی روبرو شده بود و مسکو بر سر عدم اعطای پایگاه نظامی در خاک ازبکستان به روسیه اختلاف‌هایی با تاشکند پیدا کرده بود، اما میرضیایف تلاش کرد این چالش‌ها را از طریق برقراری تماس جدید حل کند.
در وهله بعد نیز ازبکستان کوشش کرد در اجلاسی منطقه‌ای در مورد افغانستان و آسیای مرکزی نقش فعال‌تری در منطقه ایفا کند. در واقع تا قبل از این قزاقستان تلاش کرده بود که نقشی محوری در آسیای مرکزی داشته باشد؛ اما ازبکستان به دلیل برخورداری از جمعیت بیشتر و تنظیم سیاست جدید رئیس‌جمهور جدید در حال تجربه کردن به‌عنوان یک قدرت بازیگر منطقه ای است.
در عرصه بین الملی نیز ازبکستان در حدود دو سال اخیر حضور پررنگ‌تری در مجامع جهانی از خود نشان داده است. رهبران ازبکستان در سیاست داخلی نیز به این نتیجه رسیده‌اند که زمانی در سیاست خارجی و به‌عنوان نیروی تأثیرگذار دست بازتری خواهند داشت که تغییراتی در سیاست داخلی داشته باشند. لذا آزادی‌های اجتماعی تا حدودی، آزادی‌های سیاسی به شدت محدود، و اصلاحات اقتصادی و مبارزه با فساد و رانت‌خواری و الیگارشی مالی انجام گرفته است. لذا به نظر می‌رسد این سیاست‌ها به‌تدریج در حال اثرگذاری مثبت بر تحولات آتی ازبکستان هستند. همچنین در مورد ایران نیز به گونه محسوسی شاهد تغییرات تدریجی در سیاست خارجی ازبکستان هستیم اما هنوز خیلی قابل‌توجه نیست و هنوز چالش‌هایی موجود است. یعنی احتیاط‌های در تاشکند در مورد روابط با ایران موجود است و هنوز تحولی اساسی در رابطه دو کشور رخ نداده ولی فرصت های بالقوه برای بهبود روابط موجود است.
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام: تاشکند چه رویکرد در قبال روابط با قدرت های بزرگ برگزیده است؟
بهشتی پور: در مورد چین باید گفت چون اسلام کریم اف نیز با محوریت اقتصاد به چین می‌نگریست و همان مسیر هم‌اکنون ادامه یافته است. اتحادیه اروپا قبلاً فشارهایی بیشتری در مورد حقوق بشر بر تاشکند وارد می‌کرد، در این بین اگر میرضیایف موفق گردد اصلاحاتی در مورد حقوق بشر در ازبکستان ایجاد کند شاهد تحولی در مورد مناسبات با اتحادیه اروپا نیز خواهیم بود. در وهله بعد نیز ازبکستان کوشش کرد تا روابط با امریکا را نیز بهبود بخشد و چون ترامپ قائل به موضوعاتی چون حقوق بشر نیست و ازبکستان نیز برای آمریکا اهمیت اساسی دارد، تمایل برای بهبود روابط دوسویه است؛ یعنی هم ازبکستان می‌خواهد روابطش با امریکا بهبود یابد و هم واشنگتن اراده‌ای در این حوزه از خود نشان داده است. در این بین بیش از همه شاهد تغییرات محسوسی در روابط اقتصادی ازبکستان و امریکا هستیم. در همین حال ملاقات‌ها و دیدارهای مقام های ازبکستان با مقامات روسیه در تمام سطوح، موجب شده روابط با روسیه نیز روز به روز در حال پیشرفت باشد. در یک ارزیابی کلی باید گفت ازبکستان نوعی موازنه مثبت در روابط با امریکا و روسیه در پیش‌گرفته است، اما به گونه سنتی با چینی ها همچنان در حوزه اقتصادی در حال پیشرفت است.
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام: با توجه به نوع نگاه ازبکستان به افغانستان رویکرد کنونی این کشور به بحران‌های امنیتی در افغانستان و آسیای مرکزی چیست؟
من تحلیلی شخصی در این حوزه دارم؛ گرچه نمی‌توانم برای آن فکت ارائه کنم. در واقع ازبکستان در حال تجربه فضای نوینی در افغانستان است. برگزاری اجلاس مربوط به افغانستان در ازبکستان بیانگر این واقعیت است که تاشکند با دعوت از همه کشورهای تأثیرگذار بر روند افغانستان تلاش کرد محوریت خود را در آسیای مرکزی به سایر کشورها نشان دهد. برداشت من این است که ازبکستان در دوره کریم اف سیاست سلبی در قبال افغانستان در پیش‌گرفته بود و با اجرای سیاست مقابله با مهاجرت و ورود نیروهای تندرو از افغانستان به مرزهای ازبکستان بیشتر تلاش می‌کرد از طریق مدیریت مرزها بحران را کنترل کند و از ورود افراط‌گرایان به داخل ازبکستان ممانعت به عمل می‌آورد. درواقع کریم اف بیشتر مایل بود از وارد شدن به موضوع‌های افغانستان خودداری کند. اما میرضیایف با دید امنیتی و سابقه اطلاعاتی که دارد، نگاه ازبکستان را به این امر تغییر داد و سعی کرد به موضعی ایجابی درباره افغانستان برسد. بر این اساس مذاکراتی را با دولت افغانستان شروع و آمادگی خود را برای کمک به امنیت افغانستان و مرزهای این کشور اعلام کرد.
درواقع ازبکستان می‌خواهد با نشان دادن تحرکات مثبت در افغانستان از موضع دفاعی خارج شده و با همکاری دولت افغانستان به برقراری امنیت در شمال افغانستان کمک کند. در این صورت در عمل امنیت مرزهای ازبکستان نیز که هم‌مرز با شمال افغانستان است بیشتر و بهتر تأمین می‌شود چرا که امنیت در این کشور به‌منزله امنیت در مرزهای جنوبی ازبکستان است. در واقع این خط و مشی سبب شده به‌عنوان بازیگری درصحنه افغانستان و آسیای مرکزی نسبت به دوره کریم اف مطرح گردد.
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام: آیا به نظر شما ازبکستان در حال ایفای نقش رهبری نوین در آسیای مرکزی است؟ در این مسیر با چه مشکلاتی روبرو است؟
واقعیت این است که ازبکستان هم دارای تمایلاتی برای ایفای نقش رهبری در آسیای مرکزی است و هم قدرت و سوابق این امر را دارد. یعنی تاشکند در مقایسه با بیشکک، آلماتی، دوشنبه و عشق آباد در دوره شوروی مرکزیتی داشت و روس‌ها کارهای خود را از طریق تاشکند با منطقه هماهنگ می‌کردند، این مرکزیت در دوره فروپاشی کمتر شد و قزاقستان به دلیل قدرت اقتصادی، پیشرفت‌ها و حضور بین‌المللی و روابط بهتر با غرب چین و با روسیه و.. در سال‌های اخیر نقش بیشتری در منطقه و حتی تحولات بین‌المللی نسبت به تاشکند ایفاء کرد.
کریم اف، رئیس‌جمهور پیشین نمی‌خواست و یا نمی‌توانست نقش رهبری نوین در آسیای مرکزی داشته باشد. اما میرضیایف از مؤلفه‌هایی چون جمعیت بیشتر از قزاقستان و غیره بهره می‌برد و روابط با بازیگران دیگر در ابتدای راه است. با این حال که هنوز نمی‌توان گفت ازبکستان توانسته نقش رهبری را در آسیای مرکزی به دست بگیرد. اما دورنمای آینده به چنین سمتی به‌پیش می‌رود و درصدد خلق چنین موقعیتی برای ازبکستان است. در این حوزه باید مؤلفه‌های تأثیرگذار را مانند توسعه سیاسی، اقتصادی و گسترش روابط با کشورهای تأثیرگذار در سطح منطقه و جهان به دست آورد تا بتواند نقش رهبری منطقه را به‌صورت کامل به دست آورد.
**مسئولیت صحت و سقم مطالب موجود در یادداشت‌ها، مقالات و مصاحبه‌های منتشر شده در سایت به عهده نویسنده بوده و انتشار آنها الزاماً به معنی تایید مطلب یا بیانگر دیدگاه‌های موسسه نیست.
