در تاریخ روابط بین‌الملل، مصالحه و سازش دولت‌های انقلابی و محافظه‌کار، موضوعی محال و بی‌سابقه بوده است. تضاد پادشاهی‌های محافظه‌کار اروپایی و فرانسۀ انقلابی در اواخر قرن 18 و اوایل قرن 19 و تدارک شش مرحله جنگ با دولت انقلابی فرانسه و همین طور تهاجم دولت‌های اروپایی علیه روسیۀ انقلابی و چندین مثال دیگر، خود، شاهدی بر این مدعا هستند.
این تضاد سازش‌ناپذیر در غرب آسیا نیز با پیروزی انقلاب اسلامی ایران خود را نشان داده است. به‌عبارت دیگر، در طول چهل سال گذشته، همواره، یکی از چالش‌های بسیار مهم پادشاهی عربستان سعودی، چگونگی مواجهه و مقابله با جمهوری اسلامی ایران، به‌عنوان دولتی انقلابی و قدرتمند در غرب آسیا و حتی در مجموعۀ جهان اسلام بوده است.
به نظر می‌رسد با رویکردی آینده‌نگارانه، چنین میزانی از خصومت با روی‌کارآمدن کادر جدید سیاسی در عربستان تشدید شود. بنابراین، اولویت سیاست خارجی عربستان و در رأس آن، محمد بن‌سلمان، رهبر احتمالی آینده، جلوگیری از نفوذ ایران در منطقه خواهد بود. در این میان، رهبران سعودی ابزارهای مختلفی را در دستور کار قرار می‌دهند. ازاین‌رو دراین‌باره، این پرسش مطرح است که مهم‌ترین راهبردهای عربستان سعودی در آیندۀ نظام سیاسی این کشور برای مقابله با جمهوری اسلامی ایران کدام است؟
در پاسخ باید گفت مهم‌ترین ابزار و اولویت عربستان سعودی و همین طور، کادر جدید سیاسی این کشور، یعنی محمد بن‌سلمان، برای مهار نفوذ و قدرت منطقه‌ای ایران، ایجاد سیستم بازدارندگی جمعی منطقه‌ای است. بازدارندگی جمعی یکی از ابزارهای مهمی است که عربستان تلاش خواهد کرد با توجه به وضعیت جمهوری اسلامی ایران و فشارهای منطقه‌ای و بین‌المللی و برای جلوگیری از نفوذ منطقه‌ای ایران، از آن به بهترین نحو استفاده کند. به‌تعبیر روشن‌تر، عربستان سعودی به‌صورت فعالانه در پی طراحی نوعی از سیستم بازدارندگی جمعی پیچیده و درهم‌تنیده علیه جمهوری اسلامی ایران است که در موقع لزوم، حمایت سایر متحدان را نیز برای مقابله با تهدید احتمالی از سوی ایران به دست آورد. عربستان سعودی در تلاش است از این طریق با تکیه بر گسترش شبکۀ ارتباطی خویش در حوزه‌های مختلف، نوعی بازدارندگی مبتنی بر اقدام جمعی در مقابل ایران ایجاد کند تا از این طریق، جمهوری اسلامی ایران را به تغییر سیاست‌هایش در منطقه وادارد.
اساس این سیستم دفاعی عربستان سعودی، اتحاد و ائتلاف منطقه‌ای است. تقویت بُعد دفاعی و نظامی شورای همکاری خلیج فارس، اتحاد نظامی اسلامی برای مبارزه با تروریسم و ائتلاف دریایی خلیج فارس مهم‌ترین اقدامات نظامی عربستان در چند سال گذشته در راستای ایجاد بازدارندگی جمعی برای مقابله با ایران بوده است. اما آنچه در این خصوص حائز اهمیت است، تقویت شبکه‌سازی متحدین منطقه‌ای عربستان سعودی در چند سال آینده است. اتحاد دریای سرخ، ناتوی عربی و اتحاد عربی‌عبری، سه دستورکار آیندۀ عربستان سعودی برای کاربست سیستم بازدارندگی جمعی خود برای مقابله با ایران است.
به‌طور کلی، اقدامات مهم بن‌سلمان در آینده برای ایجاد بازدارندگی جمعی علیه جمهوری اسلامی ایران عبارت‌اند از:
- منزوی‌کردن و تلاش برای حصر ژئوپلیتیکی ایران در صحنۀ تحولات منطقه‌ای غرب آسیا از طریق محدودکردن حوزۀ مانور این کشور؛
- سیاست پیوند عربستان با قدرت‌های فرامنطقه‌ای مانند آمریکا و تا حدودی چین و روسیه از طریق ائتلاف‌های مستحکم سیاسی و اقتصادی در راستای افزایش وزن ژئوپلیتیکی عربستان برای این کشورها؛
- ایجاد ائتلاف‌های درون‌منطقه‌ای قدرتمند برای مقابله با تهدید ایران همانند طرح ناتو عربی؛
- افزایش متحدان منطقه‌ای برای عربستان سعودی در راستای افزایش فشار بازدارنده بر ایران.
جمع‌بندی
عربستان سعودی به جمهوری اسلامی ایران، به‌عنوان مهم‌ترین رقیب منطقه‌ای، همواره نگاه ویژه‌ای داشته است. به همین دلیل، فضای رقابتی ایجادشده، این کشور را به‌سوی تلاش برای مقابله با ایران سوق داده است. در راستای تلاش‌های عربستان برای مقابله با ایران، محمد بن‌سلمان چهار گزینۀ احتمالی پیش روی خود دارد. گزینۀ نخست، جنگ است. این گزینه با توجه به حاکم‌بودن بن‌بست راهبردی ناشی از بازدارندگی در روابط دو کشور و همین طور، توانمندی نظامی ایران و آسیب‌پذیری عربستان سعودی درصد وقوع کمتری دارد؛ اما این به‌معنای کنارگذاشتن کامل گزینۀ جنگ از دستورکار کادر جدید سیاسی عربستان سعودی در آینده نیست. به‌عبارت دیگر، عربستان سعودی به‌دنبال این است که با همراهی امریکا در راستای تغییر الگوی رفتاری ایران در منطقۀ غرب آسیا قدم بردارد؛ اما هم‌زمان در صورت وجود تهدید اساسی علیه بقا و موجودیت این کشور از سوی ایران ممکن است گزینۀ جنگ را در دستورکار خود قرار دهند. محمد بن‌سلمان دراین‌باره در مصاحبه با وال‌استریت ژورنال در 9مارس2020 چنین گفت:
«ما باید برای اجتناب از بروز رویارویی نظامی، در تشدید فشارها بر ایران موفق شویم. چنانچه موفق نشویم، احتمالاً تا 10 یا 15سال آینده با ایران وارد جنگ خواهیم شد.»
گزینۀ دوم، اتصال به قدرت‌های فرا منطقه‌ای است. محمد بن‌سلمان می‌کوشد از طریق اتحاد با قدرت‌های فرامنطقه‌ای مانند اروپا و آمریکا و چین، امنیت عربستان را به‌عنوان منبع تأمین انرژی به این کشورها پیوند بزند.
گزینۀ سوم، جنگ نیابتی است. عربستان سعودی تلاش خواهد کرد از طریق جنگ نیابتی، در راستای تضعیف گروه‌های مقاومت مورد حمایت ایران و در مرحلۀ بعد، کاهش نفوذ و قدرت منطقه‌ای ایران در غرب آسیا در آینده قدم بردارد.
اما محتمل‌ترین اقدام عربستان برای مقابله با ایران تلاش برای بازدارندگی است. در این میان، ابتکار ایجاد بازدارندگی جمعی به‌عنوان کارآمدترین ابزار، مورد توجه است. رهبران عربستان سعودی تلاش می‌کنند همانند همتای محافظه‌کار آلمانی خود در قرن 19، یعنی بیسمارک،[1] شبکه درهم تنیده‌ای از شبکه‌سازی سیاسی، اقتصادی و نظامی را در قالب بازدارندگی جمعی برای مقابله با ایران طرح‌ریزی کند. به‌نظر، پیش‌فرض این اقدام از سوی رهبران سعودی نیز این گزارۀ کلیدی بیسمارک است که معتقد بود با تکامل صحیح مؤلفه‌های قدرت در حوزه‌های موضوعی سیاسی، اقتصادی و نظامی می‌توان به امنیت دست یافت.
1.صدراعظم آلمان که شبکه گسترده ای از اتحاد و ائتلاف را برای کنترل نفوذ فرانسه در اروپا شکل داد.
