بسمه تعالی
“بحران های زیست محیطی و سوانح طبیعی: پیامدها و راه حل ها“
سخنرانی دکتر سید محمد ساداتی نژاد
رئیس گروه اسلام و روابط بین الملل دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه
در تاریخ 18 مهر 1396، نشستی با عنوان بررسی بحران های زیست محیطی در منطقه غرب آسیا در موسسه آینده پژوهی جهان اسلام برگزار گردید. در این نشست، دکتر سید محمد ساداتی نژاد، هماهنگ کننده سابق استراتژی بین المللی کاهش سوانح سازمان ملل متحد در تهران ( UNISDR ) و رئیس گروه مطالعاتی اسلام و روابط بین الملل دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی سخنرانی را با عنوان “بحران های زیست محیطی و سوانح طبیعی: پیامدها و راه حل ها“ ارائه کرد.
دکتر ساداتی نژاد در ابتدای سخنرانی خود گفت موضوع تغییرات آب و هوایی و بحران های زیست محیطی و سوانح طبیعی که در اثر تغییرات آب و هوایی تشدید شده است، از موضوعات مهمی می باشد که منطقه غرب آسیا را در سال های گذشته و سال های پیش رو تحت تاثیر جدی قرار داده و خواهد داد. بحران آب و تنش‌های مربوطه که رگه هایی از آن، از هم اکنون هویدا است و بحران ریزگرد ها، خشکسالی، موج گرما و سیل از جمله بحران هایی خواهد بود که کشورهای این منطقه را تحت تاثیر جدی قرار خواهد داد.
وی گفت در 20 سال گذشته 35/1 میلیون نفر در نتیجه آسیب پذیری و در معرض مخاطرات طبیعی قرار گرفتن، از بین رفته اند. 4 میلیارد نفر، آواره شده اند و خانه خود را از دست داده یا زخمی شده و یا نیازمند کمک اضطراری شده اند. امروزه، مرگ و میر ناشی از سوانح مبتنی بر آب و هوا و وقایع تغییرات آب و هوایی مانند سیل، طوفان، موج گرما، بطور خاص بیشترین عامل مرگ و میر ناشی از سوانح بوده است. در 40 سال گذشته، یک افزایش مستدامی حتی بیش از دو برابر در میزان مرگ و میر وجود داشته است. آمار ها نشان می دهد طی 10 سال گذشته منتهی به سال 2015، 700 هزار نفر مرده اند و 4/1 میلیون آسیب دیده اند و 24 میلیون نفر در اثر سوانح بی خانمان شده اند و روی همرفته بیش از 5/1 میلیارد نفر به طرق مختلف از سوانح متاثر شده و خسارت اقتصادی به میزان بیش از 3/1 تریلیون دلار آمریکا بوده است. بین سال های 2008 تا 2012 حدود 144 میلیون نفر در اثر سوانح آواره شده اند. این در حالی است که بیشترین سوانح در اثر تغییر اقلیم و افزایش تعداد و شدت سوانح مبتنی بر آب و هوا بوده است.
از طرفی گزارشات سازمان ملل نشان می دهد که بین افزایش نزاع، تغییرات آب و هوایی و بحران های زیست محیطی ناشی از آن و گرسنگی یک رابطه تنگاتنگی وجود دارد. طبق گزارش ها در سال 2016، 11 درصد از مردم جهان از گرسنگی رنج بردند و 5/4 درصد نسبت به قبل افزایش گرسنگی در جهان بوجود آمد که بالغ بر رقم 38 میلیون نفر می شود. این در حالی است که در سال 2005 میزان گرسنگی در جهان 14 درصد بود. از سال 2005 تا 2016 در میران گرسنگی در جهان کاهش ایجاد شده بود و کارشناسان امیدوار بودند که به سمت ریشه کنی گرسنگی در جهان پیش می رویم ولی به ناگاه در سال 2016 این آمار افزایش پیدا کرد. کارشناسان معتقدند تغییرات آب و هوایی و شدت گرفتن منازعات، دو عامل افزایش بوده اند. این کارشناسان معتقدند هوای بدتر موجب نزاع بیشتر و به تبع آن گرسنگی بیشتر می شود. نگاه به نقشه بدترین نقاط از نظر امنیت غذایی و نقشه منازعات در جهان این مسئله را به خوبی نشان می دهد که بین این دو پدیده ارتباط وجود دارد. در حال حاضر 20 میلیون نفر در جهان در معرض مردن به خاطر گرسنگی هستند.
طبق آمار در منطقه آسیا یمن، سوریه، عراق و افغانستان درگیری و نزاع وجود دارد و طبق گزارش سازمان ملل، افغانستان و یمن در سال 2016 مشکل مواد غذایی داشتند و عراق و سوریه نیز از خشکسالی رنج بردند. آمارها نشان می دهد، منطقه غرب آسیا، همچنین متاثر از تغییرات آب و هوایی بوده و در سال های اخیر خشکسالی، کمبود آب و منابع آبی، ریز گردها، سیل های ناگهانی حکایت از بدتر شدن آب و هوای آن دارد. بنابر این، ارتباط میان گرسنگی، درگیری و بدتر شدن آب و هوا و شرایط زیست محیطی، بحران های اجتماعی ایجاد نموده و خواهد کرد و زندگی میلیون ها انسان را به تحلیل خواهد برد.
پس نتیجه می گیریم که بحران های زیست محیطی و بحران های ناشی از سوانح، تهدید جدی در آینده پیش رو هستند و دارای پیامدهایی مانند افزایش درگیری و فقر و گرسنگی خواهند شد. در این میان، ضروری است تا کشورهای این منطقه به همکاری با یکدیگر برای چاره سازی روی بیاروند. حوزه کاهش ریسک سوانح و کاهش ریسک آب و هوا، پنجره های جدیدی برای همکاری هستند که اتفاقا در حوزه های سیاست نرم هستند و امکان شکل گیری همکاری در این زمینه ها نیز بیشتر است و بنابر این، کشورهای این منطقه باید فورا به سمت تقویت همکاری ها در این عرصه ها بروند و جمهوری اسلامی ایران نیز باید یکی از کشورهای پیشرو در این خصوص باشد.
دکتر ساداتی نژاد اشاره کرد ارتباط تنگاتنگی بین تغییرات آب و هوایی و افزایش بحران های ناشی از سوانح طبیعی مبتنی بر آب و هوا وجود دارد. به همین دلیل است که اجرای موفق اسناد حوزه کاهش ریسک سوانح شامل سند سندای به دستیابی به اهداف سند توسعه هزاره و توافق پاریس در مورد مقابله با آثار تغییرات آب و هوایی، کمک می کند. لذا برجسته نمودن بحث کاهش خطر پذیری بلایا و سند سندای در مورد کاهش خطر پذیری بلایا و روز جهانی کاهش بلایا که بر حسن تصادف در چند روز آینده قرار دارد، در جهت دستیابی به اهداف توسعه هزاره و مقابله با آثار تغییرات آب و هوایی مهم می باشد.
ایشان در ادامه به موضوع بین بحران های زیست محیطی و بحران های ناشی از سوانح ارتباط مستقیم وجود دارد. اسناد و مطالعات بین المللی بویژه اسناد حوزه کاهش سوانح طبیعی مانند سند سندای که در سال 2015 در ژاپن به تصویب کشورها رسید؛ نیز نشان می دهد که رابطه بسیار تنگانگی بین این دو پدیده وجود دارد. با جستجو در سند سندای، میتوان موارد ذیل را که نشان دهنده رابطه بین آب و هوا، محیط زیست و حوزه سوانح طبیعی است، استخراج کرد. این موارد به خوبی، این رابطه و ابعاد آن را برجسته می نماید:
– تغییر اقلیم یکی از محرکه های اصلی افزایش ریسک سوانح است ( سعیدی و دیگران، ترجمه سند سندای، 1394: 15)
– ایجاد ریسک های جدید در حوزه سوانح و افزایش متداوم خسارت های ناشی از سوانح، دارای تاثیرات مهم زیست محیطی زیادی در کوتاه مدت، میان مدت و دراز مدت بویژه در سطوح محلی و بین جوامع است. ( سعیدی و دیگران، ترجمه سند سندای، 1394: 11)
– آنگونه که در سند هیوگو نیز مورد تاکید قرار گرفت، فرایندهای زیست محیطی تاثیر پذیری یک جامعه را نسبت به اثرات مخاطرات افزایش می دهد. ( سعیدی و دیگران، ترجمه سند سندای، 1394: 11)
– لزوم مراقبت از اکو سیستم های در حال انحطاط در برابر آثار تغییرات آب و هوایی ( سعیدی و دیگران، ترجمه سند سندای، 1394: 12)
– لزوم سرمایه گذاری در زمینه برگشت پذیری و تاب آوری محیط زیست در برابر سوانح از طریق فناوری و پژوهش و ارتقای سیستم های هشدار دهی سریع چند مخاطره ای ( سعیدی و دیگران، ترجمه سند سندای، 1394: 15)
– لزوم برنامه ریزی برای کاهش ریسک مخاطرات زیست محیطی ( سعیدی و دیگران، ترجمه سند سندای، 1394: 15)
– لزوم اجرای تدابیر فراگیر و یکپارچه مختلف برای کاهش خسارات وارده زیست محیطی و دارای اثر بودن آن در کاهش مواجهه با مخاطره و آسیب پذیری در برابر سوانح. ( سعیدی و دیگران، ترجمه سند سندای، 1394: 16)
– لزوم توجه و حفاظت از سرمایه های زیست محیطی در چرخه مدیریت خطر پذیری بلایا ( همان 18)
– ضرورت رسیدن به یک انسجام میان رشد و توسعه پایدار، امنیت غذایی، بهداشت و ایمنی، تغییر اقلیم و تغییر پذیری، مدیریت محیط زیست و برنامه های کاهش ریسک سوانح تا به توسعه، تقویت و اجرای سیاست ها، طرح ها و سازوکارهای مربوطه بیانجامد. ( همان 19)
– لزوم توجه به حفاظت موثر از اکو سیستم های موجود و تقویت تاب آوری آنها در پیش بینی و برنامه ریزی و کاهش خطر پذیری سوانح (همان 12)
وی تاکید کرد کاهش خطر پذیری بلایا و کاهش خطر پذیری آب و هوا، دو ابزار مهم برای مقابله با بحران های زیست محیطی در منطقه غرب آسیا است و ضروری است تا به جای مدیریت سوانح به مدیریت ریسک سوانح و به جای مدیریت آب و هوا به مدیریت ریسک آب و هوا پرداخت و ضمن کاهش ریسک ها از ایجاد ریسک های جدید جلوگیری کرد. این امر، به کاهش بحران های زیست محیطی منجر خواهد شد. همچنین ضروری است تا درک بهتری از کاهش خطر پذیری بلایا و کاهش خطر پذیری آب و هوا در همه ابعاد صورت پذیرد. در غیر اینصورت، روند حرکت به سمت توسعه و پیشرفت کند خواهد شد. ( سعیدی، ترجمه سند سندای 1-2)
رئیس گروه مطالعاتی اسلام و روابط بین الملل گفت تمرکز من بر حوزه کاهش ریسک سوانح به عنوان یک بخش مهم از راه حل کاهش بحران های زیست محیطی می باشد. در خصوص کاهش ریسک سوانح، بطور کلی، در سیستم بشردوستانه سازمان ملل متحد، اقدامات بسیار خوبی صورت گرفته است. از جمله این اقدامات برگزاری سه کنفرانس بین المللی در سال های 1994، 2005 و 2015 بوده و تهیه سه سند بین اللمللی راهبرد ایمنی یوکوهاما، سند هیوگو و سند سندای می باشد. امروزه، کاهش خطر پذیری بلایا یک اولویت جهانی است که در سطح مختلف در حال پیگیری است. این سند، 7 هدف را مشخص نموده تا از سال 2015 تا 2030 کشورها به این اهداف دست یابند و این اهداف به کاهش مرگ و میر، خسارت ها و آلام ناشی از سوانح اشاره دارد. من تلاش کردم تا با استفاده از سند سندای، به استخراج راه حل های این سند، با نگاه کاهش ریسک سوانح، در جهت کاهش بحران های زیست محیطی پرداخته که توجه و پیگیری آن به کاهش بحران های زیست محیطی و یا مقابله با بحران های زیست محیطی در منطقه غرب آسیا منجر می شود.
در سند سندای، 4 اولویت برای اقدام در طول سال های 2015-2030 برگزیده شده که در ضمن این اولویت های برای اقدام، بخشی از راه حل ها برای جلوگیری از تشدید بحران های زیست محیطی در منطقه غرب آسیا قابل شناسایی است:
1- در چارچوب اولویت درک خطرپذیری سوانح: لزوم درک خصوصیات مخاطره و محیط زیست، لزوم ارزیابی پیامدهای زیست محیطی و اکو سیستیپمی مخاطرات و لزوم درک صحیح از اثرات زیست محیطی سوانح ( سعیدی، ترجمه سند سندای 1394: 21-22)
2- در چارچوب اولویت تقویت حاکمیت خطر پذیری سوانح: تهیه راهبرد ملی و محلی کاهش خطر پذیری بلایا با لحاظ برگشت پذیری زیست محیطی، تقویت همکاری جهت اجرا و انجام راهبردهای کاهش خطر پذیری بلایا در زمینه های تغییر اقلیم، تنوع زیستی و محیط زیست ( همان 21-28)
3- در چارچوب اولویت سرمایه گذاری در زمینه کاهش خطر پذیری بلایا جهت تاب آوری جوامع: لزوم در نظر گرفتن اثرات زیست محیطی سوانح، پیش بینی تغییرات زیست محیطی در برنامه ریزی های شهری و غیره، در نظر گرفتن مدیریت خطر پذیری سوانح در برنامه ریزی های روستایی مربوط به کوه ها، رودخانه ها، دشت های سیلابی ساحلی، خشکزارها، تالاب ها، متاطق مستعد خشکسالی و سیلاب، حفظ عملکرد اکو سیستم های کمک دهنده به کاهش خطر پذیری بلایا، تقویت مدیریت و استفاده پایدار از اکو سیستم ها و اجرای رویکردهای یکپارچه مدیریت زیست محیطی که کاهش خطر پذیری بلایا در آن لحاظ شده باشد. ( همان 29-33)
4- اولویت افزایش آمادگی در برابر سوانح برای پاسخ موثر و ساخت بهتر از گذشته در بازیابی، باز توانی و بازسازی: لزوم در نظر گرفتن خسارت های ناشی از تغییر اقلیم و اثرات آن بر سوانح، لزوم افزایش دسترسی کشورها به فناوری سازگاری با محیط زیست ( همان 34 تا 42)
علاوه بر موارد فوق، در لابلای اسناد و مباحث بشردوستانه پاسخگویی به سوانح یتوان این موارد جزئی تر را نیز به عنوان راه حل اشاره کرد:
1- لزوم داشتن نگاه توامان کاهش خطر پذیری بلایا( DRR) و کاهش خطر پذیری آب و هوا ( CRR) و داشتن رویکرد ترکیبی ( Integrated Approach) در طول سال های 2017 تا 2030 و لزوم توجه به DRR و CRR در بخش های توسعه ای
2- لزوم تاب آور کردن جوامع ( Resilience) و اتخاذ رویکرد توسعه تاب آور ( Resilient Development)
3- مشارکت جمعی داشتن ( Collective Partnership) خصوصا بین بخش خصوصی و بخش عمومی که اصلاحا به آن PPP می گویند
4- لزوم تهیه یک طرح ایمنی آب ( Water-security plan) که موارد ذیل را در بر گیرد: اولا منجر به استقرار سیستم های آبیاری ( Harvesting Systems) شود، ثانیا موجب اسکان مجدد آب های زیر زمینی شود ( Rehabilitation of ground waters) که مجهز به پمپ های خورشیدی باشد و ثالثا آموزش حفاظت آب انجام شود و رابعا آگاهی سازی در سطح جامعه در مورد مدیریت منابع آب صورت گیرد.
5- لزوم تعیین سیاست های تغییرات آب و هوایی برای توسعه همراه با تولید کم گازهای گلخانه ای و تاب آور نسبت به آب و هوا و سوانح که قاعدتا باید 10 بخش کشاورزی، ماهیگیری، بهداشت، توسعه مالی، توسعه اقتصادی، منابع طبیعی، تاسیسات حیاتی، خدمات، فرهنگ، فرمانداری، آموزش و توریسم را در برگیرد.
6- کاشتن محصولا تاب آور در برابر خشکسالی ( Drought Tolerant Corps)
امید است تا کشورهای منطقه غرب آسیا از طریق همکاری و بویژه از طریق ساز و کار های چند جانبه منطقه ای که وجود دارد بتوانند در سال های پیش رو به مدیریت ریسک سوانح و ریسک آب و هوا پرداخته و از این طریق بحران های مربوطه به این حوزه را کنترل نموده و کاهش دهند.
