بحران های اقتصادی بخشی از بحران ها در گستره جهان اسلام است. در این بین با توجه به وضعیت اقتصادی کشورهای جهان اسلام در قاره های گوناگون برای بررسی الگوهای اقتصادی در جهان اسلام و نوع بحران های اقتصادی و دامنه آن گفتگویی با دکتر حسن مرادی داشته ایم:
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: در گستره جهان اسلام، اصولا چند نوع الگوی اقتصادی قابل مشاهده است و چه عواملی بر اقتصاد جهان اسلام تاثیر دارد؟
الگوهایی اقتصادی در کشورهای اسلامی متنوع است و هر کدام بنا بر وابستگی های گذشته (مانند وابستگی لیبی به شوروی و برخی کشورها هم مانند عربستان سعودی و برخی از کشورها مانند قطر و امارات به آمریکا وابسته اند اقتصاد بازی دارند ) توانسته اند در سال های اخیر خود را رونق و توسعه دهند. لذا بسیار مشکل است که دنیای اسلام را با یک الگو و با یک نگاه در نظر بگیریم، بلکه تنوعی است از فرهنگ ها و اقتصادهای گوناگون و تاثیر و تاثر آن از عوامل و پارامترهای اقتصادی هم متفاوت است. کشورهایی که دارای اقتصاد نفتی هستند مانند اعضای اپک و کشورهایی که اقتصاد مخلوط دارند، یعنی هم اقتصاد نفتی دارند و هم سایر اقتصادها مانند توریسم را در خود دارند و یا کشورهایی که اسلامی هستند و نه درآمد توریسم دارند و نه درآمد نفتی، مانند افغانستان. بنابراین بسیار مشکل است که آن ها را با الگوی خاصی دنبال کرد.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: در یک دهه گذشته، مهم ترین بحران هایی که جهان اسلام از نظر اقتصادی با آن رو به رو بوده است، چیست؟
این بحران ها از بحران های اقتصادی بین المللی نشات می گیرد. یعنی کشورهای اسلامی هم تابع این بحران بودند. مثلا بحران مالی در آسیای جنوب شرقی (در پانزده سال پیش) اتفاق افتاد، سرچشمه آن سایر کشورها بودند که به آسیای جنوب شرقی و کشورهایی نظیر مالزی، اندونزی، فیلیپین و سنگاپور سرایت کرد. اما بحران های نفتی بیشتر شامل کشورهای خاورمیانه می شد و بحران مالی بعدی هم که جنگ خلیج فارس بود اثر خود را بر جای گذاشت که به کشورهایی نظیر عراق، کویت و ایران سرایت کرد و برخی کشورهای دیگر را تحت تاثیر قرار داد. این تاثیر و تاثر نشئت گرفته از بحران های بین المللی بود و در این مناطق به وقوع پیوسته بود که به تبع کشورهای اسلامی هم متاثر شدند. در بعد دیگری در زمان نخست وزیری نجم الدین اربکان، نخست وزیر سابق ترکیه، ایشان بنیان اتحادیه کشورهی مسلمان به اسم دی هشت یعنی هشت کشور توسعه یافته اسلامی که جمهوری اسلامی ایران، ترکیه، مصر، مالزی، اندونزی و برخی دیگر از کشورها عضو این جرگه بودند را گذاشت. متاسفانه غالب مذاکرات این گروه به تعارف گذشت و عملا با وجود تجربه، دی هشت از نظر بعد اقتصادی نماد موفق و نماد قابل اتکا نشد. از جمله دیگر ارگان هایی به دنبال آر- سی- دی (پیمان عمران منطقه ای)، که بین ایران – ترکیه- پاکستان بود، پیمان اکو بود که در حقیقت پیمان اقتصادی کشورهای اسلامی است. اما اکو هم شاید در بعد فرهنگی بیشتر قدم هایی را برداشت، اما در بعد اقتصادی نتوانست به یک اتحادیه اقتصادی قابل اعتنا تبدیل شود و در محاق باقی مانده است.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: در شرایط کنونی چه بحران های اقتصادی در جهان اسلام قابل شناسایی است؟
کشورهای اسلامی، بلوکی متشکل نیستند. این واقعیتی است که باید آن را در نظر داشت. کشورهای اسلامی در قاره های آسیا، آفریقا و البته در سایر قاره ها مثل اروپا (منهای یکی دو کشور اروپایی که کلا مسلمان هستند یا غالب آن ها مثل آلبانی و بوسنی هرزگوین، مسلمان هستند.) دارای اقلیت های زیادی هستند. اما از نظر اقتصادی هم دارای فراز و نشیب های زیادی هستند و ما بحران های اقتصادی در این کشورها برخی از این کشورها تولید کننده نفت هستند مانند ایران، مصر، الجزایر، لیبی، عربستان سعودی که اقتصاد نفتی دارند و بحران هایی آنها بحران هایی از جنس قیمت نفت است و تاثیر و تورم قیمت نفت در اقتصاد آن ها اثرگذار است. اما کشورهای دیگری مانند ترکیه اقتصاد توریستی دارند و مسائلی نظیر جنگ های خانگی و پ.ک.ک و کمک دولت به تروریسم هم عاملی بوده است که منجر به بی ثباتی آن ها می شود و به اقتصاد آن ها لطمه می زند. کشورهایی مثل عربستان و عراق هم، هم از نظر نفت درآمد بالایی دارند و هم از نظر توریسم مذهبی . کشور سوریه هم تا حدودی این خاصیت را دارد، اما صنایع آن متنوع و مختلف است. کشورهای مالزی و اندونزی در آسیای جنوب شرقی قرار دارند که از قدرت های بزرگ اسلامی هستند که دارای اقتصاد ویژه خود هستند که نفت و تا حدودی توریسم در اقتصاد آن ها تاثیر دارد. بنابراین در بحران هایی حوزه نفت و توریسم تحت تاثیر هستند و این کشورها از چنین بحران هایی متاثر می شوند. کشورهای آسیای مرکزی هم دارای اقتصادهایی هستند که بیشتر وابسته به دولت است و از الگوهای اتحاد جماهیر شوروی سابق دنباله روی می کند و اقتصادهای قوی ندارند. در عین حال برخی از آن ها دارای منابع نفتی هستند و برخی از آن ها هم به دامپروری و سایر اقتصادها وابسته هستند.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: با توجه به وضعیت کشورهای جهان اسلام و وضعیت جغرافیایی آن ها، به نگاه شما چه راهکارها و چه الگوها و چه رویکردهایی می تواند از ایجاد بحران های اقتصادی در جهان اسلام به کار بست؟
راهکارهای مختلفی وجود دارد. من معتقدم کشورهای مقتدری مثل ایران و عربستان سعودی از بعد اقتصاد نفتی باید با هم ارتباط بیشتری داشته باشند و درک و فهم بهتری از هم داشته باشند و سایر کشورها مانند ترکیه، پاکستان و کشورهایی مانند اندونزی و مالزی هم به ترتیب تاثیر خود را دارند. باید به طور مثال توریسم و ارتباط کنسولی را در این پنجاه و دو کشور آزاد کنند که هر تبعه مسلمانی بتواند در یک کشور مسلمان دیگر تردد کند و به راحتی ویزا بگیرد. این کشورها یکدیگر را بشناسند و تعرفه های ترویجی وضع کنند. وضع سیستم تعرفه ترویجی یا یک اتحاد تعرفه ای و اتحاد گمرکی (که بالاتر از اتحاد تعرفه ای است) می تواند کمک کند که این کشورها با قیمت های پایین تری اقلام و کالاهای یکدیگر را جذب کنند. به علاوه راهکارهای زیادی از بعد اقتصادی وجود دارد که می تواند به این مسئله کمک کند و باعث رونق اقتصاد در جرگه کشورهای اسلامی شود.
