“امنیت و جنگ‌های آینده در جهان اسلام”
دکتر سید سلمان صفوی؛ رئیس مرکز بین‌المللی مطالعات صلح لندن
امنیت ملی و پیش‌بینی کم و کیف جنگ‌های آینده در جهان اسلام از موضوعات مطالعات راهبردی دفاعی و امنیتی جهان اسلام است؛ در این مقاله پس از مرور بر جنگ‌های گذشته، تفاوت اساسی جنگ‌های آینده با جنگ‌های گذشته تدوین می‌شود و سپس پیشنهاداتی برای ارتقاء توان امنیت ملی و نظام دفاعی با رویکرد راهبردی برای دوره‌ی جدید بیان می‌گردد.
تاریخ تحولات جنگ
جنگ‌ها در کتب اروپاییان به‌طور رسمی به دوره‌های ذیل تقسیم می‌شوند: از پیش از تاریخ تا سال 1000، 1000 – 1453 (که سقوط قسطنطنیه به دست نیروهای عثمانی و سرنگونی امپراطوری رم شرقی است)، 1500 – 1799، 1800 – 1899، 1900 – 1944 (پایان جنگ جهانی دوم)، 1945، 1989، 1990، 2002، 2003 تا امروز. هرچند به نظر نگارنده روش بهتر تقسیم دوره‌ی جنگ‌ها بر اساس نظام تمدنی است. نظام تمدنی است که ماهیت و مکانیسم جنگ هر دوره را بیان می‌نماید. از این منظر جنگ‌های بشر به چهار دوره‌ی کشاورزی، انقلاب صنعتی (قرن 18 تا 1980)، انقلاب الکترونیک (1980تا 2001) و انقلاب پست الکترونیک (2001 به بعد با محوریت هوش مصنوعی) تقسیم می‌شود. نخستین انقلاب صنعتی از اواسط سده‌ی هجدهم تا نوزدهم در بریتانیا و امریکا رخ داد که طی این دوره جوامع عمدتاً کشاورزی و روستایی تبدیل به جوامع صنعتی و شهری شدند، صنعت نساجی و آهن به‌همراه ماشین بخار نقش محوری در انقلاب صنعتی ایفا کردند. صنعتی شدن به‌معنای استفاده از نیروی ماشین به‌جای نیروی انسان است. انقلاب صنعتی ابتدا از انگلستان شروع شد زیرا انگلستان پس از چندین قرن تحول سیاسی داخلی، توسعه‌ی استعمار تجاری، گسترش ناوگان دریایی، رشد طبقه‌ی متوسط و بهبود امور نظامی و اداری کشور از نظر زمین، کارگر، سرمایه، مدیریت و حکومت وضعیت مطلوب و هماهنگ داشت که زمینه‌ی پیشرفت صنعتی در این کشور را فراهم می‌کرد.
انقلاب صنعتی در انگلستان در سه زمینه بافندگی، زغال سنگ و ذوب آهن بیشتر نمود یافت. دو نتیجه‌ی مهم انقلاب صنعتی گسترش استعمار اروپایی‌ها در کشورهای آسیایی و افریقایی و بهره‌کشی از کارگران در داخل بود. نماد انقلاب صنعتی ماشین بخار است و انقلاب صنعتی هم دومین تحول عظیم دنیا است. تحول اول را انقلاب کشاورزی و تحول سوم را انقلاب الکترونیک می‌دانند. دومین انقلاب صنعتی بین 1870 تا 1914 تا آستانه‌ی جنگ جهانی رخ داد؛ در این دوره صنعت نفت، صنعت فولاد، صنعت برق پدیدار شد و با استفاده از نیروی برق فرآیند تولید انبوه شکل گرفت. مهم‌ترین اختراعات این دوره عبارت است از: تلفن، چراغ برق، ضبط صوت و موتور احتراق درون‌سوز. ماشین جنگی اروپا با توجه به تحولات صنعتی توسعه یافت. عقب‌افتادگی صنعتی امپراطوری عثمانی منجر به شکست امپراطوری عثمانی از اروپایی‌ها و فروپاشی مهم‌ترین قدرت سیاسی و نظامی مسلمانان در جهان شد.
انقلاب صنعتی سوم یا انقلاب دیجیتال یا انقلاب الکترونیک است. سومین انقلاب صنعتی موسوم به انقلاب دیجیتال مربوط به تحول فناوری‌های الکتریکی و مکانیکی آنالوگ به فناوری‌های دیجیتال می‌شود. طلیعه‌ی این انقلاب پس از جنگ جهانی دوم با ابداع ترانزیستور شروع شد. پنتاگون و ارتش امریکا از دهه‌ی 1950 استفاده از کامپیوتر را قبل از آمدن به بازار شروع نمودند. تحقیقات اصلی در حوزه‌ی کامپیوتر، موبایل و اینترنت از سوی پنتاگون تأمین مالی می‌شد؛ اما تحول اساسی از دهه‌ی 1980 به بعد رخ داد. پیشرفت‌های انقلاب دیجیتال عبارت هستند از: رایانه‌های شخصی، اینترنت و فناوری اطلاعات و ارتباطات. امروز اکثر مردم و نهادها و جهان از اینترنت، کامپیوتر، موبایل و تبلت استفاده می‌نمایند. امریکا با استفاده از انباشت سرمایه‌ی برتر نسبت به اروپا به‌خاطر کمتر آسیب دیدن در جنگ جهانی دوم توانست با هزینه کردن بیلیونی تحول عظیم در حوزه‌ی تکنولوژی ایفا نماید و با برتری تکنولوژیک و تولید جنگ‌افزارهای تراز نوین برتر توانست پس از جنگ جهانی دوم میراث‌خوار استعمارگران اروپایی در جهان سوم گردد و تبدیل به یکی از دو ابرقدرت جهانی شود.
تعبیر انقلاب صنعتی چهارم نخستین بار در کنفرانس داوود سال 2016 به‌کار گرفته شد و مدیر ارشد کنفرانس داوود در کتاب انقلاب صنعتی چهارم وجه تمایز آن از انقلاب‌های پیشین را تشریح نمود؛ آنچه که اینجانب آن را پست- الکترونیک 2001 به بعد با محوریت هوش مصنوعی می‌نامم. بنابراین “کلاوس شواب“ می‌گوید انقلاب صنعتی چهارم و بنده پست الکترونیک می‌نامم. این دوره با اشاعه‌ی فناوری‌ها، فاصله‌ی میان سپهرهای فیزیکی، رایانشی و زیستی را کمرنگ یا حذف می‌کند و متشخص می‌شود. این دوره با ظهور فناوری‌های نوین در چند حوزه‌ی رباتیک، هوش مصنوعی، نانوتکنولوژی، پردازش کانتومیم، زیست فناوری و اینترنت اشیاء و خودروهای خودران همراه است. آن را با تلفیق تکنولوژی‌هایی که خطوط بین حوزه‌های فیزیکی، دیجیتال و بیولوژیکی را خنثی می‌کند مشخص می‌کنند و یا متشخص می‌گردد.
سه دلیل وجود دارد که تحولات امروز نه صرفاً طولانی شدن انقلاب صنعتی سوم بلکه ورود به یک دوره‌ی متمایز است که عبارتند از: سرعت، دامنه و تأثیرات سیستم. سرعت پیشرفت‌های جاری هیچ سابقه‌ای ندارد. هنگامی‌که در مقایسه با انقلاب صنعتی قبلی موج چهارم به سرعت در حال تکامل است، تقریباً هر صنعت در هر کشور در حال دگرگون شدن است و گستردگی و عمق این تغییرات تحول کل نظام تولید، مدیریت و حکمرانی را بیان می‌کند. این انقلاب کل نظام تولید، مدیریت و حکمرانی را در هر صنعت و هر کشوری متحول می‌کند و سرعت تحولات آن قابل مقایسه با انقلاب‌های گذشته نیست بلکه بسیار سریع‌تر است. به‌کارگیری پهبادها و هواپیماهای بدون سرنشین و حملات سایبری از سوی امپریالیسم امریکا طلیعه‌ی فرارسیدن دوره‌ی جدید جنگ‌ها هماهنگ با انقلاب صنعتی چهارم یا انقلاب پست الکترونیک است.
باید توجه داشته باشیم که سلاح‌ها تاریخ را تغییر داده‌اند؛ یعنی یکی از مؤلفه‌های تغییر روند تاریخ نوع جنگ‌افزارها است که در رشد و سقوط تمدن‌ها کمک کرده‌اند. دیوار قسطنطنیه از امپراطوری رم شرقی با شلیک توپ‌های ارتش عثمانی در 1453 میلادی فروریخت و امپراطوری رم شرقی از تاریخ محو شد. قرن بیستم شاهد افزایش چشمگیر در نوآوری سلاح‌ها بود اما همچنین توانایی آن‌ها در نابودی کل سیاره‌ی زمین تأثیر می‌گذارد. سلاح‌های شیمیایی برای اولین بار در مقیاس بزرگ در میدان جنگ در جنگ جهانی اول از سال 1914 استفاده شد. هواپیما و تانک برای نخستین بار استفاده شد، برای نخستین بار به‌گونه‌ای انبوه مناطق غیرنظامی بمباران هوایی شدند. جنگ جهانی اول برجسته‌ترین رخدادهای تاریخ بشر است و به‌گونه‌ای مستقیم و غیرمستقیم نقش بزرگی در تعیین تاریخ سده‌ی بیستم داشته است. سقوط امپراطوری عثمانی مهم‌ترین نتیجه‌ی جنگ جهانی اول بود که منجر به سقوط بزرگ‌ترین قدرت جهان اسلام شد و کشورهای اسلامی بین انگلیس و فرانسه تقسیم شدند. در جنگ جهانی اول طی چهار سال ده میلیون نفر کشته شدند. جنگ جهانی دوم با تحولات اساسی در سلاح‌های جنگی شروع شد و با بمب‌های هسته‌ای امریکا و ژاپن تسلیم شد. این جنگ جهانی در 1945 پایان یافت و عصر ظهور امپریالیسم امریکایی فرا رسید و جغرافیای سیاسی جهان تغییر اساسی یافت.
تأسیس بلوک شرق و غرب و ظهور دو ابرقدرت امریکا و شوروی و افول قدرت استعمارگران اروپایی از پیامدهای سیاسی جنگ جهانی دوم بود. در طول جنگ جهانی دوم پنجاه تا هشتاد و پنج میلیون نفر کشته شدند که این آمار خونین‌ترین درگیری انسان در طول تاریخ بشریت است. حدود سی میلیون کشته شدگان از مردمان شوروی بودند. در پی جنگ جهانی دوم ساختارهای زیربنایی و صنعتی اروپا ویران شد. این مسئله باعث ارائه‌ی طرح مارشال از سوی امریکا شد که در نهایت نفوذ و تابعیت اروپای غربی از امریکا را در دهه‌های بعد در پی داشت.
کمیت و کیفیت ویرانگری جنگ‌های گذشته براساس نوع جنگ‌افزارهای جنگجویان بر اساس نظام تمدنی آن‌ها بوده است. سلاح اصلی دوره‌ی کشاورزی سلاح‌های سرد مانند نیزه و شمشیر بوده است. از قرن 15 تا 17 میلادی سلاح‌های باروتی مانند تفنگ، خمپاره و توپخانه تولید می‌شود و به سرعت پیشرفت می‌نماید. از تفنگ باروتی و توپخانه با برد کوتاه به موشک‌های قاره‌پیما، بمب‌ها و موشک‌های هسته‌ای و هواپیمای زیردریایی. در هیچ جنگ دوره‌ی کشاورزی ظرف چند دقیقه صد هزار نفر (مانند واقعه‌ی وحشیانه‌ی حمله‌ی اتمی امریکا به هیروشیما و ناکازوکی در دوره‌ی انقلاب صنعتی) کشته نشدند.
جنگ‌های آینده یا جنگ‌های دوره‌ی پست الکترونیک
انقلاب پست الکترونیک یا فناوری آینده عملاً هر جنبه‌ی جنگ را آن‌طور که اکنون ما می‌دانیم تغییر می‌دهد و این موضوع از پراهمیت‌ترین چالش‌های امنیت ملی جهان اسلام است. پیشرفت‌های تکنولوژیکی و ویرانگری در جنگ اکنون وابسته‌تر از هر زمان دیگری است. میزان ویرانگری و سرعت ویرانگری جنگ‌افزارهای دوره‌ی پست الکترونیک بسیار وحشت‌آور است و قابل مقایسه از جهت کمیت و کیفیت با جنگ‌های دوره‌ی کشاورزی، صنعتی و دیجیتالی نیست. تکنولوژی و جنگ پیچیده‌تر شده‌اند و درک آن‌ها نیازمند کاری سخت است. جنگ‌های آینده بسیار پیچیده و پر از ابهام است. جنگ‌های آینده مبتنی بر تکنولوژی‌های دوره‌ی پست مدرن است که بودجه‌ی تحقیقات پیشرفته‌ی آن از سوی نهادهای نظامی قدرت‌های بزرگ جهانی و غول‌های اسلحه‌ساز مانند لاکهید و غول‌های تکنولوژی نرم‌افزار مانند مایکروسافت و گوگل به‌خصوص در زمینه‌ی هوش مصنوعی بانک اطلاعات، پردازش و توزیع اطلاعات تأمین می‌شود.
جنگ‌های آینده، جنگ در فضای مجازی، سربازان بهبود یافته‌ی زیستی که ترکیب انسان تغییر یافته‌ی ژنتیکی و تراشه‌های پیشرفته است، سربازان با قابلیت مافوق انسانی، این‌ها تصویرهایی از سربازان آینده است که بیشتر به ماشین شباهت دارند. موشک، پهباد، خودروهای زر‌ه‌ای، سلاح‌های لیزری و رادیو فرکنسی، زیست‌شناسی مصنوعی، سینستیک بیولوژی، عملیات روانی و جنگ‌های نرم به‌خصوص در حوزه‌ی نظام بانکی و تعاملات مالی است. فرم و کارکرد جنگ برای همیشه تغییر یافته است؛ به گزارش یکی از افسران عالی رتبه‌ی نیروی هوایی ارتش امریکا در سال 2014 لابراتوآر تحقیقاتی ارتش امریکا از گروهی متخصصین خاص که میدان جنگ در 2050 را توصیف نمودند؛ آن‌ها پیش‌بینی کرده‌اند که میدان جنگ با حضور سربازهایی با قابلیت مافوق انسانی، رباط‌های غول‌پیکر، سیستم‌های خودمختار جنگ‌افزار و کنترل و فرماندهی، مدل‌سازی و شبیه‌سازی رفتار حریف، یک محیط اطلاعاتی بسیار محرمانه با قدرت فریب دادن، هک کردن، ارسال اطلاعات غلط و جنگ الکترونیک متراکم، سلاح‌های لیزری و ماکروویوی متشخص می‌گردد. در جنگ‌های آینده شخصیت‌های بارز نظامی و سیاسی در وهله اول هدف کشته شدن واقع می‌شوند؛ از طریق نشانه‌های منحصر به فرد الکترونیکی و رفتاری آن‌ها. هوش مصنوعی و تکنولوژی سایبری مغز، گوهر و یا جوهره‌ی سلاح‌های آینده هستند. پیامدها و نتایج مخرب این جنگ‌افزارهای نوین هنوز به‌طور کامل شناخته نشده است؛ به‌خصوص نتایج و پیامدهای مخرب استفاده از هوش مصنوعی و سینستیک بیولوژی به سختی قابل محاسبه و همچنین قابل کنترل است. هوش مصنوعی یادآور اسطوره دکتر فرانکشتاین است. اسطوره فرانکشتاین در مورد مبدل شدن مخلوق به خالق قرن‌ها مطرح است اما تنها به تازگی تحت تأثیر انقلاب سایبرناتیک و هوش مصنوعی، این فناوری وارد قلمرو ممکن شده است. هر دولت یا شرکتی که زودتر به هوش مصنوعی سوپر دسترسی پیدا نماید سلطان جهان آینده خواهد بود. چون به سرعت این سیستم دانش خود را به‌طور نجومی افزایش می‌دهد که دیگر قابل رقابت با دیگر بازیگران نخواهد بود.
در رقابت برای رهبری نژاد تکنولوژیک در حال ظهور و نبردهای آینده هوش مصنوعی به سرعت در حال تبدیل شدن به مرکز بازی قدرت‌های جهان است. همان‌طور که در بسیاری از کشورها دیده می‌شود توسعه سیستم سلاح‌های خودمختار به سرعت در حال پیشرفت است. این افزایش در تسلیحات هوش مصنوعی به نظر می‌رسد توسعه بسیار بی‌ثبات کننده‌ای داشته باشد. این چالش امنیتی پیچیده را برای نه تنها تصمیم‌گیرندگان هر کشوری بلکه برای آینده بشریت نیز به ارمغان می‌آورد. چاپ‌برهای سه بعدی از متشخصه‌های جنگ‌های جدید هستند که این چاپ‌برهای سه بعدی با قابلیت به‌کارگیری مواد مختلف می‌توانند به سرعت تجهیزات نظامی را برای واحدهای متحرک نظامی اعم از چریکی یا تروریستی تولید نمایند.
انواع جنگ و چگونگی استفاده آن‌ها از تکنولوژی‌های جدید
انواع جنگ عبارت از: جنگ دولت با دولت، جنبش‌های آزادی‌بخش با دولت‌های استعماری و استبدادی، تروریزه و جنگ‌های نیابتی. در سه نوع آخری عمدتاً از جنگ‌های سایبری و پهباد استفاده می‌شود.
نقاط برخورد جنگ‌های آینده
حکومت امریکا مهم‌ترین دشمن جهان اسلام تا سال 1414 خواهد بود. سیاست امریکا با توجه به روی آوردن به تقابل با قدرت رو به افزایش چین سیاست زمین سوخته در خاورمیانه است؛ آن‌ها به‌مرور این منطقه را ترک می‌کنند و اولویت خود را در خاور دور متمرکز می‌نمایند. اما برای کنترل قدرت‌های بزرگ، سیاست زمین سوخته در خاورمیانه پیگیری می‌شود؛ کاری که در لیبی، سوریه و عراق انجام دادند و این سه کشور مهم جهان اسلام را نیمه ویرانه و زیرساخت‌های اقتصادی آن‌ها را نابود نمودند. مهم‌ترین رقیب امریکا در این منطقه ایران است که تاکنون هم ایران شکستهای سختی بر امریکایی‌ها و احزابشان در سوریه و عراق وارد نموده است. امریکا برای کنترل چین سیاست تحمیل هم‌سویی کشورهای اندونزی و مالزی را پیگیری می‌نماید که ممکن است به جنگ منجر شود. ماهیت متفاوت جنگ‌های آینده که مبتنی بر تکنولوژی‌های جدید است امنیت جهان اسلام را از سوی قدرت‌های بزرگ جهانی و در رأس آن‌ها امریکا در خطر قرار می‌دهد؛ لذا دنیای در حال تحول و پیچیده و جنگ و فناوری، خواستار توجه بیشتر به مسائلی است که امنیت ملی ما را شدیداً تهدید می‌نماید قبل از آنکه دیر شده باشد. حال چگونه می‌توانیم به چالش‌های امنیتی جدید پاسخ دهیم؟
اختصاص بودجه تحقیقاتی برابر با پنج درصد از تولید ناخالص ملی سالیانه برای تحقیقات در حوزه سایبر، گنبدهای ضد هوایی و هوش مصنوعی از اولویت‌های آمادگی برای مقابله با جنگ‌های آینده است. کاهش هزینه‌های نظامی در حوزه جنگ‌افزارهای متعارف و تغییر نظام آموزشی سربازان و فرماندهان، تبیین پدافند عملیات روانی به نخبگان برای آموزش به توده‌های مردم برای مقابله با شست‌وشوی مغزی مردم از طریق عملیات روانی دشمن، تربیت شرکت‌های دانش بنیان به‌خصوص در حوزه هوش مصنوعی، سایبر، بایوتکنولوژی و فضایی، بازسازی نظام بانکی و تقویت همبستگی ملی باید در دستور کار ما سریعاً قرار گیرد.
جمع‌بندی
باتوجه به تحولات چشمگیر در جنگ‌افزارها، جهان اسلام باید برای ارتقاء سطح امنیت ملی خود به سرعت تغییرات اساسی در جنگ‌افزارها و راهبردهای دفاعی خود هماهنگ با دوره پست الکترونیک انجام دهد. ایران، ترکیه و اندونزی به‌عنوان پیشرفته‌ترین کشورهای صنعتی جهان اسلام برای تحقیقات سلاح‌های دفاعی دوره پست الکترونیک باید با یکدیگر بیشتر مشارکت نمایند. بودجه متناسب هم‌تراز با نیازهای آینده در چارچوب ارتقاء سطح امنیت ملی برای تولید دانش جنگ‌افزارهای نوین به فوریت باید تصویب شود. راه میانبر نیز آن است که با توجه به دوره جهانی شدن دانشمندان بازنشسته و جوان اروپایی به‌عنوان مشاوران فنی استخدام شوند؛ همان کاری که شاه عباس در قرن هفدهم با استخدام برادران شرلی انجام داد و ارتش ایران را مجهز به توپخانه نمود. او از بریتانیا برای مقابله با استعمار پرتغال و آزادی بندر گمبارون از چنگال پرتغالی‌ها استفاده نمود. ما این تجربه را به نحو موفقت‌آمیزی با روسیه در سوریه برای مقابله با تهاجم وحشیانه‌ی امریکا داشته‌ایم که قابل گسترش است. روسیه و برخی کشورهای اروپایی مانند ایتالیا و جهان اسلام به همدیگر برای مقابله با امریکا نیاز دارند و از این فرصت نیاز متقابل برای همکاری‌های دانش فنی پیشرفته‌ی دفاعی بهره‌برداری باید نمود تا زودتر به نتیجه‌ی مطلوب رسید. برادران غیور و مؤمن سپاه پاسداران ما توانستند در سه حوزه‌ی لبنان، عراق، سوریه، امریکا را با همه‌ی هیمنه و شوکتش و بودجه‌ی تریلیون دلاری‌اش شکست ذلیلانه دهند؛ به‌طوری که ترامپ اعتراف نمود هفت تریلیون دلار در خاورمیانه هزینه کردیم اما متأسفانه ناچارم کاملاً مخفیانه به آنجا یعنی عراق سفر کنم. پس پیروزی در دوره‌ی جنگ‌های آینده با راهبرد دفاعی علمی پیشرفته، توکل بر خدای قادر و همبستگی ملی امکان‌پذیر است. هدف ما برقراری امنیت و صلح عادلانه در جهان پیش رو است.
