در سالهای گذشته اختلافات و تنش بر سر منابع آبی در منطقه آسیای مرکزی افزایش یافته است و دامنه بیشتری به خود گرفته است. گفتگوی زیر به همین بهانه و برای بررسی بیشتر آینده بحران آب در منطقه است.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: وضعیت کنونی تنش و بحران آب در آسیای مرکزی چگونه است؟
بحران آب تنها مختص به آسیای مرکزی نیست بلکه در کل دنیا مطرح می باشد و بحرانی جهانی ناشی از تغییرات اقلیمی می باشد. اما در آسیای مرکزی به غیر از موضوع تغییرات اقلیمی بحثی مطرح است که به دنبال تقسیم کشورها در دوران استالین و تعیین مرزها در آسیای مرکزی، کشورها به دارندگان منابع آب و کشورهای مصرف کننده منابع آب تقسیم شدند. کشورهایی مانند قرقیزستان و تاجیکستان در موقعیتی قرار گرفتند که جز دارنگان آب قرار گرفتند و کشورهای ازبکستان و ترکمنستان و بخشی از قزاقستان کشورهای مصرف کننده آب شدند. به همین دلیل در آسیای مرکزی در کنار تغییرات اقلیمی با موضوع پیچیده ژئوپلوتیک آب هم روبه رو هستیم. این تقسیم بندی در کنار تغییرات اقلیمی پیش آمده در کشورهایی که دارای منابع آب نیستند، موجب آن شده که منابع آب آنها به خاطر نیاز به مصرف به انتها برسد و این بحران نیز به بحران های آن اضافه شده است.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: در چند سال اخیر نقش آب و کمبود آن در افزایش تنش بین کشورهای منطقه به ویژه تاجیکستان و ازبکستان با کشور قزاقستان تا چه حدی افزایش پیدا است؟
هنوز نمی توان کاملا عنوان کرد که سطح این بحران به یک بحران منطقه ای بین کشورهای منطقه تبدیل شده است و به نظر من اصلا به آن سطح، ارتقا نیافته است، و درگیری های رخ داده شامل درگیری های محلی و منطقه ای بوده که در قرقیزستان و ازبکها و بخشی هم در فرغناه رخ داده است. لذا تا زمانی که آبهای جاری تاجیکستان کنترل نشده و سدهایی توسط دولت تاجیکستان ساخته نشده است، به نظر نمی رسد چندان بحران حادی باشد، اما با برنامه ای که تاجیکستان قصد دارد در زمینه سدسازی انجام بدهد، (به ویژه در سدهای راغون و سنگ توده 2 و 3 ) به نظر می رسد در آن زمان وضعیت بحرانی جدی بین تاجیکستان وازبکستان رخ بدهد. یعنی آن زمانی که کنترل جریان عادی رودها به دست یکی از دولت ها افتد منازعه سطح دیگری به خود می گیرد.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: با در نظر گرفتن تلاش کشورها در شرایط کنونی چه عوامل منطقه ای و بین المللی به افزایش تنش های کشورها در منطقه دامن می زند؟
در حال حاضر موضوعات مختلفی برای منازعه وجود دارد، آب هم یکی از آن موضوعات منازعات می باشد و همان طور که عنوان شد سطح منازعه فعلی با وضعیت منازعه ی آینده متفاوت خواهد بود. یکی از منازعاتی که کاملا خود را نشان نداده است اما به نظر می رسد رقابت واقعی باشد، رقابت ژئوپلتیکی روسیه و چین در آسیای مرکزی بین روسیه و چین است. این رقابت تقریبا جدی ولی پنهان وجود دارد . روسها درصدد هستند که آسیای مرکزی در حوزه نفوذ سیاسی شان قرار بگیرد و این نفوذ را تقویت کنند، از طرفی چینی ها درصدد هستند که آسیای مرکزی را تبدیل به حوزه نفوذ اقتصادی شان تبدیل کنند. علی رغم اینکه سازمان شانگهای یک سازمان همگنی می باشد اما یک رقابت جدی بین سیاست روسی و سیاست چینی وجود دارد. در حال حاضر نگاه به شرق توسط روسیه، در صدد این است که روابط خود را در زمینه انرژی و هم در زمینه استفاده از منافع مالی چین به سمت چین ببرد، اما چینی ها بحث گرایش به غرب دارند. نگاه به شرق توسط روسیه با نگاه به غرب توسط چین متفاوت می باشد، چینی ها یک نگاه همراه با همکاری به اروپا و آمریکا دارند، در حالی که نگاه روسیه به شرق، نگاه همکاری با چین می باشد، این دو نگاه متفاوت، یک منازعه ژئوپلوتیکی را در آسیای مرکزی دامن می زند. در حال حاضر اگر به سمت داخل آسیای مرکزی حرکت کنید، می بینید که بازار آسیای مرکزی تقریبا در دست چینی ها افتاده و چینی ها نقش درجه یک را در بازار آسیای مرکزی برعهده دارند. روسها هم درصددد هستند که بازار آسیای مرکزی را برای خود داشته باشند. منازعه دیگر بحث افراطی گری دینی می باشد که آن هم در جای خود به پیچیدگی اوضاع منطقه دامن می زند.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: اگر در شرایط کنونی که به کشورهای فرادست یا فرودست رودخانه ها نگاهی بیاندازیم، چه عواملی به برتری نیرو و رقابت به کشورهای پایین دست دامن زده و موجب شده کشورهای بالا دست اعمال نفوذی در حوزه آبی نداشته باشند؟
اگر به بحث آب بازگردیم، می بینیم که تنها چیزی که می تواند دست کشورهای بالادستی را قدرتمند نگه بدارد زمانی می باشد که سرمایه گذاری ها در سدسازی ها جواب بدهد، آن موقع کشورهایی مانند ازبکستان نیاز ویژه ای به آب پیدا خواهد کرد. اما در حال حاضرعلی رغم مشکلاتی که در زمینه آب وجود دارد، منازعات در سطح منازعات محلی قرار دارد اما این منازعات قابل پیش بینی برای آینده در سطح منطقه ای می باشد.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: با نگاهی به آینده بحران آب چند سناریو در کشورهای منطقه قابل بررسی می باشد؟
برای مثال، چنانچه یکی از موارد مصرف این باشد که ایران قصد داشته باشد برای برخی از مناطق استان خراسان از تاجیکستان آب وارد کند، و چنین کاری اتفاق بیافتد و تاجیکستان آبهای خود را کنترل و صادرات آب داشته باشد، این امر یک سناریو می باشد. اما ممکن است که تاجیکستان نتواند آبهای خود را کنترل کند که شرایط دیگری را می طلبد . در این بین تاجیکستان مجبور است که با ازبکستان و کشورهای پایین دست همکاری کند، البته تغییرات اقلیمی ها هم تاثیرات خود را بر این سناریوها خواهد گذاشت. اینکه ما بتوانیم دقیق ترین سناریو را پیش بینی کنیم. ضمن اینکه از نظر من عوامل ژئوپلتیکی بیشتر از آب و مرزها در منازعات این کشورها تاثیر دارد.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام:با توجه به اینکه گفته می شود که بسیاری از کشورها مانند روسیه ،چین و آمریکا عملا نمی خواهند قرقیزستان و تاجیکستان در برنامه سدسازی خود به ویژه در سد راغون و …موفق شوند، به نظر شما نگاه بازیگران عمده بین الملل و منطقه ای به توانایی آبی قرقیزستان و تاجیکستان و کنترل بر آنها چگونه است؟
نمی توان گفت که آمریکا نقش خاصی در مسائل آبی تاجیکستان و قرقیزستان دارد، آمریکایی ها به نظر می رسد که سیاست دیگری را دنبال می کنند و سیاستهای آمریکایی حتی دست چین را در مسائل اقتصادی باز گذاشته است. درواقع آمریکا با باز گذاشتن دست کشورهایی مانند چین و ترکیه میخواهد که در مقابل روسیه ایستادگی داشته باشد، اما سندی دیده نشده است که آمریکایی ها بخواهند در موضوع آب منطقه دخالتی داشته باشند. روسها هم قصد مدیریت بر حوزه آسیای مرکزی را دارند، از طرفی می خواهد ارتباط خود را با ازبکستان هم داشته باشد. اما اگر به خوبی نگاه کنیم می بینیم که نقشه ای که تاجیکستان برای سدسازی دارد، نقشه ای زمان شوروی و حاکمیت روسیه برای کنترل آبهای این منطقه طراحی شده است. بنابراین می توان این را مطرح کرد که روسها به طور کلی ازاینکه این کشورها بخواهند منابع آبی خود را کنترل کنند مخالفتی ندارند، ولی به هیچ عنوان روسها در آنجا سرمایه گذاری می کنند. شاید اگرتاجیکها و یا قرقیزها بتوانند منبع مالی بدست بیاورند مانند مساعدتی که ایران به تاجیکستان برای ساخت سد سنگ توده داشته است، سدسازی ها شدنی می باشد. در واقع روسها بیشتر مایل هستند که بعدها بر سر سفره آماده بنشینند.
