قدرت خاموش؟ استراتژی ترکیه در آسیای مرکزی
سککین کاستم[i]
ترجمه موسسه آینده پژوهی جهان اسلام
در چند سال گذشته، سیاست خارجی آنکارا درگیر منازعات سوریه، نزدیکی به روسیه و اختلافات فزاینده با غرب بوده است. با این حال، آنکارا همواره در تلاش بوده است تا یک استراتژی خاموش اما مهم را نسبت به آسیای مرکزی دنبال کند. حتی اگر اوراسیا پس از شوروی اهمیت خود را در سیاست خارجی ترکیه تحت دولت های حزب عدالت و توسعه از دست داده باشد، به گفته وزارت امور خارجه ترکیه مولود چاووش اوغلو، این منطقه اهمیت استراتژیک خود را “برای تامین امنیت و ثبات منطقه یورو-آتلانتیک” حفظ می کند”. در حالی که ملاحظات ژئوپلیتیکی رکن اصلی علاقه مجدد ترکیه به آسیای مرکزی را تشکیل داده است، عمل گرایی اقتصادی وآشفتگی داخلی در ترکیه نیز اولویتهای آن را در منطقه شکل داده است.
تغییر ژئوپلیتیک آسیای مرکزی و موقعیت ترکیه
در دو دهه گذشته شاهد تحول چشمگیری در نقش ترکیه در آسیای مرکزی بوده ایم. اولاً، ترکیه دیگر ایالات متحده و اتحادیه اروپا را به عنوان شرکای اساسی در آسیای مرکزی نمی بیند . مدت ها گذشته است که غربی ها ترکیه را با اقتصاد بازار آزاد و دموکراسی سکولار به عنوان الگویی برای منطقه قلمداد می کردند. عدم موفقیت غرب در تدوین یک استراتژی جامع و مرتبط با آسیای مرکزی موجب ناامیدی در آنکارا شده است و باعث شده تا ترکیه جستجوی شرکای جدید را آغاز کند.
تحول دوم و مرتبط این است که ترکیه و روسیه بر خلاف دهه 1990 دیگر در منطقه رقیب هم نیستند . در هزاره جدید، آنکارا نقش هژمونیک مسکو را پذیرفته و همکاری با او را در آسیای مرکزی انتخاب کرده است. توانایی دو کشور برای غلبه بر بحرانی که در نوامبر 2015 با سرنگونی جنگنده روسی24 Su- و به دنبال آن نزدیکی روسیه و ترکیه آغاز شد، این روند را تقویت کرده است. نکته قابل توجه این بود که نظربایف رئیس جمهور پیشین قزاقستان در جریان اجلاس سازمان همکاری شانگهای در تاشکند در ژوئن 2016 “نامه پشیمانی” رئیس جمهور رجب طیب اردوغان را به ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه تحویل داد . این نامه عملاً به بحران ساقط شدن جت روسی به دست ترکیه پایان داد.
ثالثاً، آنکارا از رشد اقتصادی چین استقبال کرده است. پیش بینی می شود ابتکار عمل کمربند و راه پکن (BRI) خود پروژه اتصال ترکیه در اوراسیا و کریدور میانی را احیا کند. طبق برنامه های آنکارا، کریدور میانه که از طریق گرجستان، آذربایجان و دریای خزر می گذرد، می تواند کمربند اقتصادی جاده ابریشم چین را تکمیل کند. در حالی که 96٪ کالاها (از نظر ارزشی) هنوز از طریق دریایی و هوایی از چین به اروپا منتقل می شوند، وزارت امور خارجه ترکیه استدلال می کند که کریدور میانی می تواند زمان سفر را به 15 روز کاهش دهد، در نتیجه راه بی دردسری برای عبور کالاهای چینی ارائه می دهد. به همین منظور، آنکارا قصد دارد راه آهن باکو-تفلیس-کارس (BTK) را که در اکتبر 2017 افتتاح شد، از طریق خزر به قزاقستان و ترکمنستان متصل کند. بندر بین المللی ترکمن باشی ترکمنستان در دریای خزر توسط یک شرکت ترکیه ای ساخته شد که روابط نزدیکی با دولت ترکیه دارد و در سال 2018 آغاز به کار کرد. دولت های ترکیه و چین “یادداشت تفاهمی در هماهنگی با طرح کمربند و جاده و کریدور میانه” در نوامبر 2015 در اجلاس20 G امضا کردند که در آنتالیای ترکیه برگزار شد. برخلاف انتظارات آنکارا، پکن تاکنون علاقه چندانی به اولویت بندی ترکیه و کریدور میانه برای پروژه کمربند و راه نشان نداده است.
روابط نهادینه شده، روابط اقتصادی و سیاست داخلی
در دهه گذشته شاهد نهادینه شدن روابط ترکیه با کشورهای ترک زبان اوراسیا بودیم. از سال 1991 آنکارا روابط خود با منطقه را از دریچه ترک درک کرده و همکاری درون ترکی را نهادینه کرده است. شورای ترک در سال 2010 تأسیس شده است و دارای چهار عضو است: ترکیه، آذربایجان، قزاقستان و قرقیزستان. در 12 سپتامبر 2019، چاووش اوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه، اعلام کرد ازبکستان متقاضی عضویت در این شورا به عنوان عضو پنجم این سازمان شده بود، در حالی که ترکمنستان در حال بررسی این درخواست به عنوان ناظر است. تاکنون، شورای ترک شش نشست برگزار کرده است که آخرین نشست در قرقیزستان در سال 2018 برگزار شده است. این اجلاس ها در زمینه های عملکردی همکاری از جمله تجارت، حمل و نقل و گمرک، آموزش و گردشگری متمرکز شده اند.
در آگوست 2019، کشورهای عضو، اتاق بازرگانی و صنایع ترک را در استانبول تأسیس کردند. فراتر از شورای ترک، آنکارا روابط دوجانبه خود را با قزاقستان، قرقیزستان و اخیراً ازبکستان از طریق شوراهای همکاری در سطح بالای استراتژیک برقرار کرده است و به طور منظم سران کشورها و وزرا را در جلسات منظم دور هم جمع میکند.
علیرغم انگیزه های ژئوپلیتیک، تحول سیاسی آشفته داخلی ترکیه بازتاب هایی در مورد استراتژی آسیای مرکزی داشته است. از زمان تلاش ناکام برای کودتا در ژوئیه 2016، آنکارا به ویژه دولت های آسیای مرکزی را تحت فشار قرار داده است تا مدارس تحت اداره سازمان به گفته ی ترکیه تروریستی گولن را تعطیل کنند، زیرا آنکارا رسماً این شبکه را سرکوب می کند. ازبکستان قبلاً مدارس گولن را در اواخر دهه 1990 تعطیل کرده بود و ترکمنستان به دلیل ترس از مداخله ترکیه در امور داخلی آن ها و گسترش احتمالی اسلام سیاسی، این مدارس را در سال 2011 ملی کرد. تنش ها با قزاقستان و قرقیزستان درباره سرنوشت این مدارس همچنان ادامه دارد.
با وجود تشدید روابط دو جانبه ترکیه با منطقه، روابط اقتصادی ترکیه با کشورهای آسیای مرکزی همچنان محدود است. حجم تجارت ترکیه با پنج کشور آسیای مرکزی در سال 2018، 6 میلیارد دلار بود که تنها 1.5٪ از کل تجارت خارجی ترکیه بود. علاوه بر این، آسیای مرکزی اهمیت خود را در سیاست رسمی ترکیه با عنوان “کمک به توسعه” از دست داده است. سازمان همکاری و هماهنگی ترکیه (TIKA) برخلاف اصول بنیانگذار خود در ارائه کمک-های توسعه اقتصادی – به کشورهای ترک زبان بود، اکنون بیش تر در سوریه، خاورمیانه و آفریقا تمرکز دارد.
رونق اقتصادی اخیر ازبکستان باعث هیجان دولت ترکیه و سرمایه گذاران ترک شده است. در زمان رئیس جمهور پیشین اسلام کریم اف، ازبکستان از ابتکارات همکاری ترکیه در منطقه دور ماند. از این رو آنکارا از به قدرت رسیدن شوکت میرزایف در سال 2016 استقبال کرد. در سفر دولتی اردوغان به تاشکند در آوریل 2018، دو دولت بیست و چهار توافق نامه در زمینه های مختلف امضا کردند. مشارکت بالقوه ازبکستان در شورای ترک باعث تقویت سازمان خواهد شد. علاوه بر این، با داشتن30 میلیون نفر جمعیت، بازار ازبکستان، انگیزه های قوی برای سرمایه گذاران ترکیه ارائه می دهد. ترکیه با بخش خصوصی پر جنب و جوش خود می تواند مثال خوبی برای پیشنهاد برای پروسه ی اصلاح اقتصاد داخلی ازبکستان ارائه دهد.
راهی که در پیش است
آنکارا به احتمال زیاد هرگز به فعالیت خود در آسیای مرکزی، که در دهه 1990 مشهود بود، باز نخواهد گشت. استراتژی مشترک ترکیه با غرب نیز بعید است. با این وجود نهادینه شدن روابط ترکیه با کشورهای آسیای مرکزی در دهه گذشته زمینه ای برای تقویت روابط دیپلماتیک و اقتصادی برای آینده فراهم کرده است. ترکیه همچنین کشورهای آسیای مرکزی را به عنوان شرکای استراتژیک در امور منطقه ای و جهانی می داند. در کوتاه مدت، استراتژی منطقه ای آنکارا همچنان بر بهبود ارتباطات و پروژه های انرژی و شورای ترک متمرکز خواهد بود. برای ترکیه مهم ترین تحولاتی که باید در آینده نزدیک مشاهده شود سرعت اصلاحات اقتصادی و سیاسی ازبکستان، مشارکت بالقوه ترکمنستان در کریدور گاز جنوبی و پروژه های BRI چین در منطقه، به ویژه قزاقستان خواهد بود.
[i] استادیار روابط بین الملل در دانشگاه بیلکنت آنکارا و پژوهشگر موسسه مطالعات سیاسی بین المللی ایتالیا
**مسئولیت صحت و سقم مطالب موجود در یادداشت‌ها، مقالات و مصاحبه‌های منتشر شده در سایت به عهده نویسنده بوده و انتشار آنها الزاماً به معنی تأیید مطلب یا بیانگر دیدگاه‌های موسسه نیست.
