تحلیل SWOT از وضعیت سیاسی عراق

آنالیز وضعیت سیاسی و امنیتی عراق

مریم خالقی نژاد

پژوهشگر مسائل منطقه و دانشجوی دکتری علوم سیاسی

آنالیز وضعیت سیاسی و امنیتی عراق: تحلیل نقاط قوت و ضعف: تهدیدها و فرصت‌ها

1-    عراق در طول تاریخِ خود جامعه‌ای با قومیت و مذاهب گوناگون بوده است که نبود یک مدیریت دولتی قوی منجر به تهدیدآمیز شدن این امر برای امنیت و سیاست عراق و فراهم آوردن زمینه نفوذ بیگانگان شده است. شاید اگر تمامی مؤلفه‌های داخلی را در نظر بگیریم این اختلافات قومیتی و مذهبی عامل تقویت و تغذیه دیگر بحران‌ها باشد.

2-    عدم شکل‌گیری دولت ملتی قوی در جامعه عراق که در عصر جهانی‌شدن وجود یک دولت ملت به‌خصوص در جامعه‌ای با ویژگی‌های کشور عراق ضروری و غیرقابل‌اجتناب است. عدم دولت ملت‌سازی باعث انواع بحران‌های سیاسی، اقتصادی، امنیتی، فرهنگی و هویتی می‌گردد.

3-    مسئله جدایی‌طلبی کردها که در تاریخ عراق مسئله‌ای دنباله دار است. سالیان درازی است که کردها در پی جدایی و استقلال هستند پس طبیعی به نظر می‌رسد علاوه بر ایجاد تنش قومیتی، به تضعیف دولت مرکزی بپردازند و در راستای خودمختاری خود از هر جریان داخلی و خارجی همسو حمایت نمایند و به کمک‌های کشورهای قدرتمند هرچند متضاد با منافع کشور عراق چراغ سبز نشان دهند که نمود بارز آن در برخورد کردها باسیاست‌های اسراییل و داعش می‌باشد.

4-    اختلافات مذهبی که اهل سنت دارای این طرز فکر هستند که دولت عراق میان سنی و شیعه تمایز می‌گزارد. از ابتدای تاریخ عراق تاکنون اهل سنت دارای نگاهی خاص به عملکرد دولت در مقابل سنی‌ها هست چراکه از دید آن‌ها دولت اهل سنت را در درجه‌ای پایین‌تر و متمایز با شیعه قرار داده است. به‌خصوص در سال‌های آتی و بحران‌های پیش‌آمده به این طرز تفکر دامن زده است.

5-    وضعیت بد اقتصادی ناشی از بیکاری جوانان و سطح درامد پایین و سطح سواد کم در جامعه عراق خود عاملی بر دامن زدن به دیگر بحران‌ها مانند پیوستن به گروهک‌های تروریسیت به‌عنوان منبعی برای درامد و یا تثبیت هویتی است.

6-     شکل‌گیری جریان‌های مختلف منشعب از اختلافات قومی و مذهبی که عاملی مهم درتهدید امنیت در درجه اول و سپس هویت و اقتصاد عراق می‌باشند و هرج‌ومرج ناشی از اختلافات را دامن میزند. ساختار قومی مذهبی و نژادی چندپاره عراق همراه با وجود تاریخی حکومت‌های خودگردان باعث معماهای امنیتی مختلفی در عراق شده و این نادیده انگاشتن ساختار اجتماعی و فقدان مبانی هویت ملی و عدم یکپارچگی اجتماعی به‌عنوان یکی از ضعف‌های اساسی عراق همواره وجود دارد. (رستمی و سفیدی، 1395: 83)

7-    ضعیف بودن و تزلزل در یکپارچگی مجلس عراق و عدم تفاهم نمایندگان بر سر مسائل و مشکلات عراق که منجر به عدم کارایی مناسب مجلس در امور عراق شده است.

8-    موقعیت ژئوپلیتیکی عراق و تنوع قومیتی را به‌مثابه تهدید پذیر بودن امنیت عراق: که نمونه بارز آن فعالیت گروهک تروریستی به‌خصوص داعش می‌باشد و اینکه هر بحران در مرزهای همسایه باعث اختلال در امنیت عراق می‌شود.

فرصت پیش روی عراق عبارت است از:

1-    موقعیت ژئوپلیتیکی و قرار گرفتن در منطقه خاورمیانه در سال‌های اخیر می‌تواند به‌مثابه فرصتی برای عراق تلقی گردد چراکه با توجه به اتفاقات دهه‌های اخیر منطقه خاورمیانه بیش از هر نقطه دیگر در نظر کشورهای مختلف به‌خصوص امریکا اسراییل مهم تلقی شده و این امر برای کشورهایی که بتوانند به‌صورت صحیح مدیریت داشته باشند فرصتی مناسب در عرصه جهانی‌شدن است. به‌خصوص اهمیت امنیتی و نظامی، امنیتی بودن موقعیت عراق برای کشورهای منطقه به‌خصوص همسایگان مانند ایران و کشورهای فرا منطقه‌ای مانند امریکا و اسراییل فرصتی را پیش روی عراق قرار می‌دهد تا با استفاده از قدرت این کشورها جایگاه خود را در منطقه تغییر دهد.

2-    کمرنگ شدن نقش قومیتی و هویتی و مذهبی با گسترش جهانی‌شدن و تأثیرات ناشی از آن‌که به‌مرورزمان می‌تواند باعث کمرنگ شدن اختلافات نام‌برده در عراق شود البته باید ذکر گردد که این کمرنگ شدن بیشتر درزمینه  حذف اختلافات ظاهرشده است نه حذف قومیت و هویت.

3-    پیروزی‌های پی‌درپی در مقابل داعش که باعث افزایش امیدواری و روحیه آن‌ها می‌شود. نجات از شرایط بحرانی داعش و حفظ جان و مال مردم باعث افزایش روحیه و امیدواری آن‌ها گردیده است آزادسازی در بخش شمال شرق به‌خصوص می‌تواند خود عاملی در جهت رشد اجتماعی و مبادلات اقتصادی به‌خصوص از طریق کشاورزی و درامدهای زیرزمینی ناشی از آزادسازی برخی منابع نفتی از دست داعش در توسعه عراق مؤثر گردد (www.coaface.com). چراکه توسعه از طریق تأمین امنیتی در عراق بسیار مؤثر است.

4-     آگاهی ناشی پیشرفته‌ای فنّاورانه ارتباطاتی و اطلاعاتی و فضای مجازی و تغییر و تحولات جدید ناشی از انتخابات و خواست‌ها و مطالبات مردم به‌مثابه یک روزنه در این عصر بحرانی ملت عراق می‌تواند محسوب گردد. با توجه به شعارهای کاندیدای منتخب انتخابات نمایانگر این امراست که خواست و مطالبات مردم برای اتحاد و ائتلاف و انسجام درونی از کاندیدای خود می‌باشد و برگزاری انتخابات باعث تقویت لایه‌های پایین اجتماعی و اقتصادی و رادیکالیسم سیاسی می‌شود (www. Khabarfarsi.com).

5-    تغییر رویه برخی از کشورهای منطقه در بعد از انتخابات صورت گرفته و وعده‌های کاندیدای پیروز شده بیش از هرچیزی نور امیدی را برای ایجاد تغییرات در امور امنیتی و سیاسی عراق انداخته است انتظار می‌رود با عملی شدن شعارهای مقتدی صدر در بعد از پیروزی در انتخابات مانند تنش‌زدایی، توسعه و بهبود امنیت و اقتصاد، اشتغال جوانان و دستیابی به اتحاد ملی شاهد روند رو به رشد وضعیت امنیتی سیاسی عراق باشیم البته این درحالی است که کاندیدای پیروز مدنظر بسیاری از کشورهای غربی نیست و همچنین باید منتظر دخالت‌های نابجای امریکا و به‌خصوص اسراییل بود اما پیش‌بینی‌ها حاکی از تغییر نگاه متفاوت کشورهای منطقه است که به‌مثابه یک فرصت تلقی می‌گردد.

6-     درک نیاز و تلاش برای ایجاد ائتلاف بزرگ اعم از قومیت و مذاهب گوناگون عراق شیعه و سنی…که مردم و مسئولین عراق به این نتیجه رسیده‌اند که باید از فرقه‌گرایی پرهیز و به یک ائتلاف ملی برای انجام اصلاحات و پیشرفت در عراق دست یابند و زمانی اصلاحات عملی می‌گردد که یک دولت ملت منسجم وجود داشته باشد.

7-    شکل‌گیری برخی حمایت‌های بین‌المللی از ایجاد وحدت و ثبات و امنیت در عراق چراکه در اذهان عموم در عرصه بین‌المللی این واقعیت شکل‌گرفته است که با توجه به‌سرعت ارتباطات و تبادل اطلاعات، عراق نیازمند حمایتی قوی در عرصه بین‌المللی برای آرامش کشور و منطقه خاورمیانه می‌باشد وگرنه آتش این ناامنی منطقه و جهان را تحت تاثیرخواهد گرفت.

8-    تغییر برخی رویه‌های کشورهایی مانند امریکا و اسراییل در حمایت از گروه‌های تروریستی. که این امر می‌تواند به‌مثابه یک فرصت مناسب برای عراقی‌ها در استفاده از آن تغییر رویه باشد چراکه امریکا و اسراییل دریافته‌اند که نمی‌توانند با حمایت از داعش و مخفی‌کاری‌های خود به مقابله با مخالفان خود بپردازند و حمایت آن‌ها از گروهک‌ها برای همگان آشکار گردیده است تا حدی که برخی سازمانها به مقابله با آن پرداخته، لذا به سود خود نمی‌بینند که بیشتر از این به حمایت بپردازند و به تغییر رویه روی آورده‌اند. برای مثال ترامپ به ائتلاف ضدداعش با دیگر کشورها علیه داعش اعلام امادگی و همکاری کرده است (www.forigenpolicy.com).

9-    همچنین گزینه دیگر که به‌مثابه فرصت برای عراق محسوب می‌گردد حضور و حمایت همه‌جانبه ایران می‌باشد چراکه ایران هدف اصلی بسیاری از سیاست‌های امریکا و اسراییل در عراق می‌باشد بنابراین عراق می‌تواند از کمک‌های ایران و حمایت‌های ایران نهایت فرصت و استفاده را در بهبود امور خود داشته باشد در حقیقت در خیلی از موارد ایران به‌عنوان سپری در مقابل عراق قرار دارد چراکه ایجاد خطر در امنیت عراق تهدیدات امنیتی و ایدئولوژیکی سویی را برای ایران دارد.

موارد تهدید

1-    تأخیر در شکل‌گیری دولت ملتی قوی و دامن زدن بیشتر دخالت‌های خارجی به این تأخیر: پروسه تشکیل دولت ملت در عراق همواره نیمه‌تمام مانده است و بسیاری از تلاش‌ها برای ایجاد دولت ملت سرکوب و یا با شکست مواجه گردیده است که اگر مداخلات در دولت ملت‌سازی بدین منوال ادامه یابد بعید به نظر می‌رسد بسیاری از مشکلات سیاسی و اجتماعی عراق کمرنگ شوند.

2-     نفوذ و تأثیر علایق کشورهای خارجی در آرای نمایندگان مجلس عراق. عراق در دهه‌های اخیر دچار اختلالات عمیق در درون مجلس شده است. مجلس عراق همواره تلاش برای تغییر دولت و تزلزل در پایه‌های قانونی دولت داشته است و اختلافات میان احزاب و کاندیداهای مختلف با گرایش و حمایت برخی کشورهای خارجی نیز خود مزید بر علت است این در حالی است که انجام اصلاحات موردنظر دولت عراق باید توسط مجلس صورت پذیرد که با این وضع جهت انجام اصلاحات سالیان طولانی است که با مشکل و عدم توافق همگانی روبه‌رو شده است. در حال حاضر با وجود ضعف مدیریتی انتظار می‌رود که جامعه عراق با بحران‌ها و تهدیدات متنوع ناشی از ضعف داخلی و تحریک خارجی همچنان روبه‌رو خواهد بود.

3-    تلاش برای تأثیرگذاری در نتایج انتخابات اخیر از سوی برخی کشورها که در انتخابات اخیر کشورهایی مانند عربستان و امریکا و اسراییل می‌خواهند درجهت اهداف خود و به‌خصوص مقابله با ایران از آن سود ببرند و در پی حذف جریان‌های نزدیک به ایران بودند (www. Khabarfarsi.com).

4-    ازنظر امنیتی فعالیت گروه‌های تروریستی به‌خصوص داعش موردتوجه است که باعث بزرگ‌ترین ناامنی در عراق شده است و با توجه به شکست اخیر در سوریه انتظار می‌رود عراق یکی دیگر از گزینه‌ها برای برگشت و تقویت و قدرت‌یابی دوباره باشد در ضمن منبع تغذیه آن‌ها برگرفته از اختلافات داخلی و کمک خارجی‌ها است. با عطف به ضعف اقتصادی و نبود بستری مناسب برای اشتغال و درآمدزای در عراق تبلیغات کاذب این گروهک باعث جذب بسیاری از جوانان عراقی شده است که در راهی برای کسب درامد و اشتغال و گاه انسجام هویتی هستند که خود بزرگ‌ترین عامل تزلزل در ثبات جامعه عراق است.

5-    وجود گروه تروریسیت داعش باعث مشروعیت حضور نیروهای خارجی فرصت‌طلب مانند امریکا و اسراییل گردیده است تا به بهانه داعش جای خود را در تحولات امنیتی سیاسی عراق محکم‌تر نمایند و ضعف و تهدیدات داخلی را در جهت منافع خود سوق دهند حقیقت این است که در خصوص مسائل امنیتی ناشی از داعش در عراق کشورهای منطقه و بین‌المللی با خواست‌ها و منافع گوناگون خود دخالت دارند. چراکه برای مثال فروش و خرید نفت از داعش که یک کالای استراتژیک است و یا تأمین اسلحه و مهمات و عضویت در گروهی مانند داعش که تهدید امنیتی محسوب می‌شود بدون توجه و کمک برخی کشورها نمی‌توانست بدین منوال ادامه پیدا کند. (nakhle,2015)

با این اوضاع اگرچه در حال حاضر اوضاع عراق به طبع خیلی از گروه‌های داخلی که تحت حمایت کشورهای منطقه‌اند نیست ولی با وجود بحران مهم تروریسم امنیتی که پشت سر گذاشته، بحران سیاسی را نیز می‌توان با زبان عقل و پرهیز از تنش برطرف نمایند و امنیت و استقلال خود را در عرصه سیاسی و اجتماعی به دست آورد و از فرصت‌های کاهش بحران‌های امنیتی مانند سرکوب داعش، حضور حمایتی ایران، برخی حمایت‌های کشورهای قدرتمند، تغییر رویه داخلی ازجمله انتخابات، تمایل مردم به اتحاد همگانی و ائتلاف بزرگ ملی، روی کار آمدن کاندیدای جدید با اشعاری همسو با مطالبات مردم، استفاده از مزایای جهانی‌شدن در کاهش مشکلات استفاده نماید تا هم یک سیاستی منسجم و مدیریتی کارامل را داشته باشند و هم با ایجاد دولت ملتی منسجم امنیت سیاسی و اجتماعی عراق را بیشتر از این تأمین نمایند.

منابع

1-    رستمی، فرزاد و سفیدی، سیامک (1395). بررسی علل و استمرار معمای امنیتی در عراق پس از صدام، فصلنامه پژوهشهای سیاسی جهان اسلام، سال ششم، شماره اول، صص 83-111.

2-     

Nakhle, Carole (2015). ISIL sells its oil, but who is buying it?It’s available on

https://www.aljazeera.com/indepth/opinion/2015/12/isil-sells-oil-buying-151206055403374.html

3-     

www. Coalface.com, 2018,, its available on Growth stimulated by the improving security situation

4-    

Www. Foreign policy.com. 2018, it’s available on http://foreignpolicy.com/2018/02/22/trump-administration-weighs-scrapping-

5-     

www.khabarfarsi.com, 1397, its available on

https://khabarfarsi.com/u/54354173