بالندگی جریانات شیعی جمهوری آذربایجان و سرکوب دولتی
برهان حشمتي
کارشناس مسائل جمهوري آذربايجان
شناخت شاخه های مختلف جریان شیعی یا جریانات شیعی موجود در جمهوری آذربایجان با توجه به اینکه این جریان فکری – اعتقادی – سیاسی در دوره کنونی به بالنده ترین و پویاترین جریان در جمهوری آذربایجان تبدیل شده است، از ضروریات روز است. در یک نگاه کلی به جریانات و گروه ها و سازمان های شیعی جمهوری آذربایجان، می توان وجود دو شاخه این جریان را بطور متمایز مشاهده کرد. در یک بخش، جریان شیعی رسمی و دولتی که در رأس آن اداره مسلمانان قفقاز قرار دارد، مشاهده می شود و در در بخش دیگر، جریان شیعی مردمی و اصیل و مبارز قرار دارد که گروه های مختلفی در درون آن در حال رشد و بالندگی هستند و در میان این دو طیف نیز جریانی میانه وجود دارد که با توجه به شرایط دشوار جمهوری آذربایجان شکل گرفته است.
در طیف جریان شیعی رسمی و دولتی، اداره مسلمانان قفقاز که سازمانی باقی مانده از میراث رژیم کمونیستی شوروی است، تحت کنترل کمیته دولتی امور گروه های دینی قرار دارد. این کمیته که خود سازمانی غیردینی و لائیک برای کنترل امور دینی در جمهوری آذربایجان است ، در زمان ریاست حیدر علی اف تاسیس شد و علاوه بر دین اسلام و تشیع ، سایر ادیان و فرق و عقاید ظاهرا دینی و اساسا آنچه به حوزه انسان و ماوراء مربوط می شود، در حیطه فعالیت این سازمان به اصطلاح “تخصصی در حوزه دین” گنجانده شده است. طی سال های ریاست جمهوری الهام علی اف که مناسبات فکری و دولتی و سازمانی نزدیک تری با سازمان های صهیونیستی و یهودی دارد و افکار رهبران این سازمان ها به منشأ و سرچشمه فکری اصلی نظام سیاسی جمهوری آذربایجان در حوزه دین تبدیل شده اند، قدرت و اختیارات کمیته دولتی امور گروه های دینی جمهوری آذربایجان افزایش گسترده ای یافته است و بسیاری از اختیارات اداره مسلمانان قفقاز نیز در کنترل امور اسلامی در جمهوری آذربایجان حتی در زمینه ثبت و اداره مساجد نیز به این کمیته واگذار شده است. یکی از آخرین تحولاتی که در این زمینه در سال 2017 ایجاد شد، تاسیس «بنیاد تبلیغ ارزش های ملی – معنوی» تحت پوشش کمیته دولتی امور گروه های دینی به فرمان الهام علی اف بود که حتی پرداخت حقوق ماهیانه «امامان» مساجد تحت تابعیت اداره مسلمانان نیز به این بنیاد حواله شده است. در خصوص مساجد تحت تابعیت اداره مسلمانان قفقاز و سازمان غیردینی «کمیته دولتی امور گروه های دینی» و همچنین سازمان غیردینی «بنیاد تبلیغ ارزش های ملی – معنوی » آمار دقیق و درستی وجود ندارد. طی سال های اخیر مقامات دینی و دولتی باکو آمار مساجد این کشور را ارقامی بین 1500 تا 2500 اعلام کرده اند و در یکی از جدیدترین خبرها در این ارتباط در گزارش عملکرد هیات دولت جمهوری آذربایجان در سال 2017 ، اعلام شد فهرست «مساجد اصلي» اين کشور تهيه و در اين مساجد، در 53 نقطه ، 230 دوربين براي نظارت دولت بر فعاليت ها در اين مساجد نصب شد. اگر این گزارش درست تلقی کنیم، دولت جمهوری آذربایجان دستکم 53 مسجد را در این کشور از مساجد اصلی تلقی کرده و در آن دوربین نصب کرده است که تمامی این ها وابسته به جریان رسمی، یعنی اداره مسلمانان قفقاز هستند. در همین منبع رسمی آمده است در جمهوری آذربایجان دو هزار و 250 مسجد وجود دارد که 136 مورد ازاین مساجد در شهر باکو قرار دارند و علاوه بر این مساجد، 748 «پیر» و «زیارتگاه» نیز در جمهوری آذربایجان موجود است که 25 مورد آنها در منطقه باکو و آبشرون قرار دارند. همچنین 14 کلیسای مسیحی و 7 کنیسه یهودی نیز در جمهوری آذربایجان وجود دارد. ( آمار مارس 2018) البته، غیر از این مساجد، براساس آمار پایگاه اینترنتی رسمی کمیته دولتی امور گروه های دینی ( مارس 2018)، از زمان آغاز ثبت دولتی گروه های دینی در اول سپتامبر سال 2009 تاکنون ، از میان 793 گروه دینی ثبت شده در این کمیته ، 765 گروه را گروه های اسلامی تشکیل می دهند و در کنار آنها 28 گروه غیراسلامی شامل 17 انجمن مسیحی ، 8 انجمن یهودی ، یک انجمن کریشنایی و دو انجمن بهایی نیز به ثبت رسیده و مجوز فعالیت گرفته اند. از میان 765 گروه یا انجمنی که به نام اسلامی مجوز فعالیت دریافت کرده اند، شیعی یا غیرشیعی بودن آنها در آمار رسمی کمیته دولتی امور گروه های دینی مشخص نشده است و اساسا سازمان های متولی امور دین در جمهوری آذربایجان از بکار بردن نام شیعه بطور کل پرهیز می کنند و در قانون اساسی این جمهوری نیز بر لائیک بودن کشور تاکید شده است.
در کنار جریان شیعی رسمی و دولتی در جمهوری آذربایجان، جریان شیعی اصیل و مردمی و مبارز حضور دارد که در درون این جریان نیز سازمان ها و گروه های مختلفی حضور و بروز دارند که برغم مواجه با سرکوب شدید دولتی همچنان به فعالیت خود ادامه می دهند. «حزب اسلام»، نخستین سازمان جریان شیعی اصیل و مردمی است که پس از استقلال جمهوری آذربایجان با همکاری حاج علی اکرام علی اف و شماری از مقلدان امام خمینی (ره) تشکیل شد. حاج علی اکرام که بعدها نام خانوادگی خود را به ناردارانی تغییر داد، به عنوان بنیانگذار جریان شیعی مردمی درجمهوری آذربایجان شناخته می شود. حزب اسلام برغم مواجهه با فشارهای سنگین دولتی و دستگیری رهبران و فعالان آن در دوره های مختلف و همچنین برغم اینکه اکنون نیز حاج محسن صمدوف، رهبر این حزب به علت اعتراض به ممنوعیت حجاب در مدارس جمهوری آذربایجان در زندان مخوف قوبوستان به سر می برد، همچنان از برجسته ترین سازمان های شیعی مردمی در جمهوری آذربایجان است.
« جمعیت جمعه» به رهبری حاج ایلقار ابراهیم اوغلو، از دیگر سازمان های باسابقه شیعی اصیل در جمهوری آذربایجان است که در دهه 1990 با مرکزیت «مسجد جمعه» در ایچری شهر باکو فعالیت می کرد. پس از آنکه این مسجد در دوره ریاست جمهوری الهام علی اف در تابستان سال 2005 به محاصره ده روزه پلیس باکو در آمد و نهایتا با استقرار پلیس و اداره مسلمانان قفقاز این مسجد نیز تحت کنترل این اداره قرار گرفت، «جمعیت جمعه» به فعالیت تبلیغی و فرهنگی خود به اشکال دیگر ادامه داد و حتی با تاسیس گروه های تابعه دیگر نظیر مرکز آموزشی «آکادمی امام صادق(ع)» و «انجمن خوانندگان سایت اینترنتی دَیَرلَر (ارزش ها) » فعالیت های فرهنگی خود را گسترش نیز داده است. پس از دستگیری و زندانی شدن چند ماهه حاج ایلقار ابراهیم اوغلو در سال 2005، «جمعیت جمعه» رویه محتاطانه ای اتخاذ کرده است تا بتواند در شرایط سرکوب شدید دولتی نیز به حضور و فعالیت خود در عرصه تبلیغی و اطلاع رسانی دینی ادامه دهد.
«اتحادیه ارزش های ملی – معنوی» از دیگر سازمان های زیرمجموعه جریان شیعی اصیل و مردمی است که با تلاش «حاج آبگل سلیمانف» از روحانیون فعال و خوش فکر جمهوری آذربایجان تاسیس شد و همانند « جمعیت جمعه» در عرصه تبلیغات با شیوه های نوین از جمله برگزاری همایش ها و مسابقات فرهنگی و ورزشی و نمایشگاه ها و دایر کردن سایت اینترنتی «اسلام – آذری» و …. فعال بوده است. حاج آبگل سلیمانف، موسس این اتحادیه نیز از سال 2012 بخاطر شرکت فعال در سازمان دهی اعتراضات مردمی به ممنوعیت حجاب در مدارس و برنامه های دولتی برای انحطاط فرهنگی و اخلاقی در جمهوری آذربایجان نظیر مسابقه یوورویژن و رژه همجنس بازان، در زندان به سر می برد. اما، اتحادیه ارزش های ملی – معنوی نیز توانسته است برغم فشارهای شدید دولتی به حیات خود به سختی ادامه دهد.
«جنبش اتحاد مسلمانان» به رهبر حاج طالع باقرزاده از جوان ترین سازمان های زیرمجموعه جریان شیعی اصیل و مردمی است که در سال 2014 تاسیس شد و به سرعت هدف سرکوب دولتی قرار گرفت. حاج طالع باقرزاده رهبر این سازمان و اکثر فعالان آن که هم اکنون در زندان به سر می برند، در نوامبر 2015 در مجلس عزاداری حسینی در آستانه اربعین آن سال در «نارداران» دستگیر و به تلاش برای براندازی حکومت متهم شدند. اما، این سازمان نیز هنوز از اجزای مهم جریان شیعی اصیل و مردمی در جمهوری آذربایجان محسوب می شود.
منطقه مذهبی «نارداران» که از دیرباز و حتی در زمان حاکمیت الحاد کمونیستی نیز مرکز و الهام بخش تشیع اصیل و مردمی جمهوری آذربایجان محسوب می شده است و در طول تاریخ نیز علماء و روشفنکران شیعه برجسته ای از آنجا برخاسته اند و تا قبل از حمله گسترده نظامی به نارداران در دسامبر 2015 و برقراری «حکومت نظامی» دائمی و غیررسمی ، مرکز اعتراضات ضدصهیونیستی در جمهوری آذربایجان محسوب می شد، هم اکنون همانند رهبران زندانی سازمان های شیعی و روحانیون محبوس در وضعیتی دشوار و آینده ای مبهم مواجه است.
علاوه بر سازمان های شناخته شده ، گروه ها و جریان های محلی و فعالان شیعی دیگری نیز در جای جای جمهوری آذربایجان به تبلیغ و احیای تشیع مشغولند که برغم ناشناخته ماندنشان و برغم سرکوب شدید دولتی که در سال های اخیر به اوج بی سابقه ای رسیده است و به گفته فعالان شیعی در جمهوری آذربایجان تقریبا با سرکوب زمان استالین برابری می کند، همچنان به مجاهدت های خود ادامه می دهند. از جمله، «مجلس روحانیون آذربایجان» و عضو برجسته آن ، حاج سردار حاجی حسنلی که به علت اقامه نماز جمعه در شهر ماسالی جمهوری آذربایجان دستگیر و زندانی شده است و ده ها روحانی دیگر که در حوزه علمیه قم تحصیل کرده اند، هم اکنون به اتهامات واهی در زندان های جمهوری آذربایجان به سر می برند.
در میان دو طیف جریان شیعی رسمی و دولتی و جریان شیعی مردمی و مبارز ، جریانی از تشیع نیز در جمهوری آذربایجان در حالتی بینابین میان دو جریان دولتی و مبارز به فعالیت مشغول است که می توان نمود آن را در فعالیت « مسجد مشهدی داداش» در باکو به امامت حاج شاهین حسنلی، از روحانیون جوان و خوش فکر جمهوری آذربایجان دید که بخصوص در ایام محرم واربعین و ماه رمضان که مراکز جمعیتی جریان شیعی مبارز هدف سرکوب شدید دولتی قرار می گیرد، این مسجد امکان می یابد جمعیت کثیری از شیعیان مشتاق جمهوری آذربایجان را به سوی خود جذب کند. همچنین « مسجد حضرت فاطمه زهرا (س)» در منطقه ینی گونشلی در حومه باکو که جریان دینداران و فعالانی که با مرکزیت این مسجد به فعالیت های دینی و فرهنگی خود مشغولند، توانسته است جایگاه مهمی در این طیف میانه برای خود بیابد و برغم مواجهه با فشارهای سنگین دولتی و حتی چندین مورد تلاش مراکز لائیک برای تخریب این مسجد یا تصاحب محوطه اطراف آن، همچنان به عنوان یکی از مراکز اصلی تجمع شیعیان در جمهوری آذربایجان شناخته می شود. در سال های گذشته، جریان های شیعی اصیل مبارز و نیز جریان شیعی اصیل و معتدل در گنجه و لنکران و نخجوان و سایر شهرهای جمهوری آذربایجان نیز همانند جریانات شیعی مبارز و جریان شیعی میانه رو هدف سرکوب و فشارهای دولتی قرار گرفته اند، اما این جریان ها نیز در مناسبت هایی همچون محرم و ماه رمضان ، بروز و ظهور بیشتری می یابند و موجب نگرانی نظام سکولار و لائیک جمهوری آذربایجان می شوند که هم اکنون مهمترین رقیب و آلترناتیو خود را همین جریان های شیعی تلقی می کند و با استفاده از ابزارهای مختلف سرکوب امنیتی و قانونگذاری و تشدید ممنوعیت ، سعی در منکوب کردن یا زمین گیر و معطل کردن آن دارد.
**مسئولیت صحت و سقم مطالب موجود در یادداشت ها، مقالات و مصاحبه های منتشر شده در سایت به عهده نویسنده بوده و انتشار آنها الزاما به معنی تایید مطلب یا بیانگر دیدگاه های موسسه نمی باشد.
