جماعت چند میلیونی اسماعیلیان نزاری قاسم شاهی عمدتا در کشورهای آسیایی، مانند هند، پاکستان، بنگلادش، چین (در یارکند و کاشغر) ، افغانستان، ایران، سوریه و تاجیکستان (خاصه بدخشان) ، و در کشورهای افریقایی، خاصه کنیا و تانزانیا، به صورت اقلیتهای کوچک مذهبی پراکنده هستند. در همین راستا برای بررسی بیشتر جایگاه بنیادگرایی ، ارتباط مذهب و سیاست و وضعیت فرقه اسماعیلیه گفتگویی با علیرضا ایمانی مقدم داشته ایم:
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: جایگاه بنیادگرایی در فرق مختلف اسماعیلی چگونه بوده است؟
این هم متفاوت است. اندیشه های رادیکالی در بین آنها وجود دارد اما نمی توان یک حکم کلی داد. مثلا دروزیها سازش کار ترین گروه در مقابل انشعابات اسماعیلیه هستند. درحالی که نذاریها سفت و سخت ترینشان هستند. به این لحاظ که به هیچ وجه به زیر بار شریعت و مقررات نمی روند. یعنی نگرش رادیکالی در همه هست اما شدت وضعف دارد.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: مفهوم غرب و مدرنیته، چه جایگاهی در تفکرات کنونی گروه های مختلف اسماعیلی دارد؟
آقای فرهاد دفتری که بزرگترین اسماعیلیه شناس معاصر و رئیس موسسه اسماعیلیه در لندن هستند، نزاریان را نزدیک ترین گرایش به اندیشه های مدرنیته و اندیشه های نوگرایی می دانند. آنها معقتدند که بقیه فرقه های اسماعیلیه قهقرا گرایند و تنها فرقه ای که نزدیک به اندیشه های مدرنیته است، نزاریان هستند.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: ارتباط مذهب و سیاست در میان فرقه های اسماعیلیه چگونه است؟
گرایش های مختلف آیین اسماعیلی در این زمینه متفاوت اند. مثلا آیین دروز معتقدند، که در هر کشوری، باید تابع قدرت برتر آنجا باشی. ببین قدرت برتر با کیست و خودت را به آنها نزدیک کن. سیاست آنهاست . لذا با این نگاه بسیار خطرناک می شوند. مثلا آیین دروز در سوریه، لبنان و فلسطین داریم. آنها در فلسطین اشغالی با دولت اسرائیل همراه هستند دروزیهای لبنان با دولت مرکزی یعنی جناح المستقبل و جماعت چهارده مارس هستند. همین مذهب دروز در سوریه با دولت مرکزی یعنی با بشار اسد هستند. ولی بقیه فرقه های اسماعیلیه به عنوان یک مذهب باطنی هستند که در این زمینه بروز و ظهور ندارند.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: نقش آقاخان در این زمینه چیست؟
آقا خان بیشتر یک عنصرسیاسی است تا یک عنصر مذهبی. بیشتر نماد و نمود آقا خان چهارم که امام چهل و نهم آیین اسماعیلیه فاطمیه نذاریه قاسم شاهیه است. ایشان بیشتر یک چهره سیاسی و اقتصادی است. اولا یکی از میلیاردرهای مطرح جهان است. ثانیا نوع جوایزی که در عرصه بین الملل می گذارد، سبقه ی سیاسی آن بر سبقه ی اقتصادی اش می چربد. یکی ازجوایز آن جایزه مهندس اول جهان است و هر سال میلیاردها هزینه می کند، تا به عنوان جایزه به بهترین ساختمان سازی های دنیا بدهد. ولی هرسال پیروان این فرد به اندازه ی وزن ایشان طلای ناب 24 عیار می دهند. نوع موضع گیریهای آقا اقاخان، بیشتر سیاسی است. وی در بسیاری از جاها باطنی هست و خود را بروز وظهور نمی دهند. جاهایی هم که بروز و ظهور می دهند، در واقع جاهایی است که خود را با اهداف استکبار جهانی تطبیق دهند. مرحوم آیت الله بروجردی حدود 70 سال پیش مرحوم شیح محمد قمی را به عنوان تقریب مذاهب اسلامی به مصر اعزام کردند. ایشان با شیخ شلطوط صحبت کرده و ایشان را متقاعد کردند تا فتوا دهند، که تقلید از مذهب شیعه جعفری اثنی عشری مثل چهار مذهب اهل سنت شرعی ومعتبر است. همان موقع آقا خان اول ادعا کردند که ما هم شیعه هستیم، پس به ما هم باید مجوز دهید، که تقلید از ما هم جایز باشد. ولی آنها زیر بار نرفته و گفتند شما یک مذهب باطنی و بیشتر سیاسی هستید تا مذهبی. اما شیعه 12 امامی، عقاید و کتاب ها و موضع گیریهایشان مشخص است. اما قبول نکردند. نکته در این است که سابقه باطنی گری و سیاسی آنها پر رنگ تر است.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: در شرایط کنونی آقا خان در چه گرایشهایی از اسماعلیان نفوذ دارد؟
فقط نذاریان. حتی در خود نذاریان هم، اخیراً انشعاباتی پیدا شده است. مثلا آقای خلیلی در تهران انشعابی ایجاد کرده است. با این که اسماعیلیه نذاری است، اما به پیروان خود اشاره کرده است که از آقای سیستانی تقلید کنند و خلاصه ای از رساله ایت الله سیستانی را، در بین پیروانش توزیع کرده است. ایشان بر خلاف نزاریان گرایش های شریعت محور دارد. این دلیلی است که اقای آقاخان نتوانسته نیروهای خود را جذب کنند. بنابراین امروزه انشعابات مختلفی در بدنه اسماعیلیه کم کم پدید می آید.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: عمده ترین گروه های سیاسی اسماعیلی در سراسر جهان، در شرایط کنونی چیست؟
آنها در لبنان سه گروه فعال و اساسی دارند. در سوریه یک گروه، دارند. در رابطه با لبنان اولین و مهم ترین گروه که اکثریت دروزیان یعنی 400 هزار نفر را شامل می شود به نام حزب التقدمیه الاشتراکی یعنی پیشگامان سوسیالیست دروز هستند، که رهبرشان ولید جنبلاط پسر کمال جنبلاط است. ولید جنبلاط با دولت بشار اسد رابطه ی خوبی ندارد چون احساس می کند پدرش توسط دولت سوریه کشته شده است. این گروه اول است . گروه دوم گروهی است، به نام موحدین یا توحید که رهبری آنها وئام وهاب است. که نقطه مقابل ولید جنبلاط است، چرا که با حزب الله همکاری می کنند. این از زیرکی های حسن نصرالله است که دو تا از جناح های اصلی دروزیها را در مقابل ولید جنبلاط با خود همراه کرده است . در سوریه دروزی ها همگام وهمراه با دولت هستند.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: جایگاه جوانان و زنان در اندیشه های کنونی جوامع اسماعیلی در سراسر جهان چگونه است؟
اسماعیلیه عموماً و دروزیها خصوصا، جزء آموزه هایشان این است، که انسان تا چهل سالگی تکلیف ندارد و بالغ نمی شود. بنابراین نوجوان ،جوان و میانسال تا چهل سالگی مجاز نیست که شرعا راجع به دین و شریعت تحقیق کند. فقط سنت این است که وی یک دروزی است و باید به مسیر ادامه دهد. چون شریعت و نماز و روزه ندارند، لذا نیازی هم به تحقیق نیست. اما افرادی که از اول می خواهند، در دین متخصص شوند یعنی به تعبیری شیخ و شیخه شوند؛ باید از همان اول تحقیق کنند که دین چیست و پایبند به نماز، روزه و عبادت شوند. بنابراین اگر جوانی نخواهد شیخ یا شیخه شود، مثل بقیه اقشار جامعه فقط یک تعبد ظاهری کافی است. سه ویژگی مذهبی آنها یعنی داشتن کلاه سفید، سبیل کلفت، و شلوار گشاد است. اما در مورد زنان، حجاب نیازی نیست. یعنی حجاب تا چهل سالگی جزء دین نیست اما اگر بعد از آن زنی بخواهد حجاب داشته باشد شرعا اشکالی ندارد.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: آینده ی نقش اسماعیلیان در جهان اسلام به چه عواملی وابسته است؟ چه متغیرهایی دراین زمینه نقش دارد؟
مسئله اول، مسئله کلامی و اعتقادیشان است، که اگر این روند ادامه پیدا کند و افشا گریهای جهان اهل سنت و بیانگریهای آنان باشد، روز به روز این فاصله بین جهان اهل سنت که یک میلیارد و دویست میلیون نفر هستند و اقلیت اسماعیلیه بیشتر می شود. قطعا این طور است. اما به لحاظ اقتصادی اسماعیلیه مخصوصا آقا خانی ها و همین طور بقیه انشعابات مثل نزاریه و خواجه های آفریقا، (چون به لحاظ اقتصادی توانایی دارند) امید است که در آینده موقعیت خود را بیشتر از گذشته تثبیت کنند. اگر آنها در مسائل اقتصادی برنامه ریزی گسترده تری کنند، بیشتر از این می توانند مردم یا دلهای مردم را به طرف اسماعیلیه جذب کنند. اما از طرف دیگر به لحاظ کلامی چون هم شیعه اثنی عشری و هم جهان اهل سنت با آنها مخالفند، فکر نمی کنم بتوانند زیاد دوام بیاورند. مخصوصا اگر فعالیت های طیف خلیلی گسترش پیدا کند و انشعابات آنها تقویت شود، این امر کم کم به سمت فروپاشی قدرت مرکزی اسماعیلی نزاری کمک میکند.
