واسیف حسین‌اف؛ عضو ارشد مرکز تحلیل روابط بین‌الملل (AIR) و مدرس دانشگاه خزر باکو
(ترجمۀ رحمان حبیبی؛ دانش‌آموختۀ کارشناسی‌ارشد روابط بین‌الملل دانشگاه شهید بهشتی)
رهبران ارمنستان و آذربایجان در 26نوامبر، برای دومین بار پس از پایان جنگ دوم قره‌باغ (27 سپتامبر تا 9 نوامبر 2020) با هم دیدار کردند. این دیدار به ابتکار دولت روسیه به‌روشی مشابه آخرین نشست سه‌جانبۀ رهبران در مسکو در 11 ژانویه انجام شد. ابتدا قرار بود نشست آنها در 9 نوامبر در اولین سالگرد پایان جنگ 44روزه برگزار شود؛ اما به‌درخواست نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، به تعویق افتاد. پاشینیان در 23نوامبر، در کنفرانس مطبوعاتی که به‌صورت زنده در صفحۀ فیس‌بوکش پخش شد، گفت چنین نشستی را مشروط به بحث در مورد «مسائل عمده» از جمله سرنوشت بازداشت‌شدگان ارمنی در آذربایجان کرده است. از آنجایی که نهم نوامبر نماد «روز تلخ و دشوار» برای ارامنه بود، پاشینیان تاریخ بعدی را پیشنهاد کرد.
پس از به‌تعویق‌افتادن این نشست، تنش‌ها بین ارمنستان و آذربایجان در امتداد مرز بین آنها تشدید شد؛ به‌طوری که این تنش‌ها از بدترین درگیریهای بعد از پایان جنگ سال گذشته بوده است. بر اساس اعلام وزارت دفاع آذربایجان، در نتیجۀ درگیری شدید در منطقۀ کلبجر و لاچین، 7 نظامی آذربایجانی کشته و 10 نفر زخمی شدند. پاشینیان نیز در کنفرانس مطبوعاتی خود در 23نوامبر گفت در جریان این حادثه، حداقل 6 سرباز ارمنی کشته و 32 نفر اسیر شدند.
نشست سوچی در پی این تنش‌های متشنج برگزار شد؛ اما نتایج امیدوارکننده‌ای برای چشم‌انداز صلح و همکاری آینده در منطقه به همراه داشته است. در 26نوامبر، ساعاتی قبل از اجلاس، آذربایجان یکی از نظامیان ارمنی را که در 16نوامبر بازداشت شده بود، به‌همراه یکی از غیرنظامی‌های ارمنی که به‌اشتباه وارد منطقۀ تحت‌کنترل آذربایجان در آغدام شده بود، به ارمنستان تحویل داد. پیش از این، علی اسداوف، نخست‌وزیر آذربایجان، در 15نوامبر گفته بود ایروان و باکو از 22دسامبر2020، در مجموع، 122 سرباز را مبادله کرده‌اند. وی افزود از این تعداد، 105 نفر به ارمنستان و 17 نفر به آذربایجان بازگشتند. در نشست سوچی، هیچ توافقی در مورد سرنوشت بقیۀ بازداشت‌شدگان ارمنی در آذربایجان صورت نگرفت؛ اما رهبران شرکت‌کننده در کنفرانس مطبوعاتی گفتند مسائل بشردوستانه مورد بحث قرار گرفته‌اند. ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، در جمع خبرنگاران گفت: «ما در مورد این موضوع، پیشرفت قابل‌توجهی داشته‌ایم.»
همچنین، طرفین در مورد سایر موضوعات مورد مناقشه، از جمله رفع انسداد خطوط حمل‌ونقل منطقه‌ای و تعیین مرز ارمنستان و آذربایجان، به توافقاتی دست یافتند. بر اساس بیانیۀ سه‌جانبۀ صادرشده از این اجلاس، ارمنستان و آذربایجان اساساً مرزهای بین‌المللی متقابل خود را به رسمیت شناخته و توافق کردند اقداماتی را برای آغاز فرایند تحدید حدود و مرزبندی انجام دهند. پوتین در این کنفرانس مطبوعاتی اعلام کرد طرفین متعهد شدند تا پایان سال جاری، مکانیزمی را برای انجام این فرآیند ایجاد کنند. همان طور که در بیانیۀ مشترک پیش‌بینی شده است، این فرایند می‌تواند شامل ایجاد کمیسیون بین‌المللی با مشارکت روسیه باشد.
با این حال، بیانیۀ مشترک اجلاس سوچی جزئیات زیادی در مورد تصمیمات اتخاذشده توسط علی‌اف، پاشینیان و پوتین ارائه نمی‌دهد. این امر، به‌ویژه در ارتباط با وعده‌های رفع انسداد کریدورهای حمل‌ونقل منطقه‌ای، صادق است. پوتین در کنفرانس مطبوعاتی پس از اجلاس سران قول داد: «هفتۀ آینده، معاونان نخست‌وزیر، برخی از نتایج را در مسکو جمع‌بندی می‌کنند و تصمیم‌هایی را که امروز بر سر آن توافق کردیم، اعلام خواهند کرد.» این مطلب رئیس‌جمهور روسیه ظاهراً به کارگروه ارمنی-آذربایجانی-روسی اشاره دارد که در طی اجلاس سه‌جانبۀ رهبران در 11ژانویه به ریاست معاونان نخست‌وزیران سه کشور تشکیل شد. این گروه موظف شد برنامه‌های عملیاتی، از جمله برنامه‌های اجرایی در مورد پروژه‌های راه‌آهن و بزرگراه‌های منطقه‌ای را به دولت‌های خود ارائه دهد. معاونان نخست‌وزیر پس از حداقل ده بار ملاقات از آن زمان تاکنون، ممکن است به‌زودی نتایج کارشان را اعلام کنند. انتظار می‌رود این کارگروه از میان موضوعات مختلف، مسیر نهایی کریدور زنگزور را فاش کنند. این گذرگاه زمینی، مناطق غربی سرزمین اصلی آذربایجان را از طریق مناطق جنوبی ارمنستان به منطقۀ نخجوان متصل می‌کند.
با این حال، بیانیۀ سه‌جانبۀ صادرشده در سوچی و کنفرانس مطبوعاتیِ متعاقب آن، به‌وضوح، به دو موضوع مورد مناقشۀ دیگر در بعد از پایان جنگ سال گذشته اشاره‌ای نکرد. اول اینکه هیچ‌یک از طرفین در مورد وضعیت نهایی قره‌باغ نکته‌ای را مطرح نکردند. به‌طور کلی، اکنون به نظر می‌رسد حتی طرف ارمنی نیز متوجه شده است دیگر این امکان وجود ندارد یا معقول نیست که ایروان این موضوع را به‌روش قبلی مطرح کند. توصیف پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، از این مسئله به‌عنوان موضوعی قانونی، نه اختلافی ارضی، نشان‌دهندۀ تغییر در روایت دولت ارمنستان است. ناگفته نماند که اظهارات قبلی وی مبتنی بر این نکته بوده است که ارمنستان تمامیت ارضی آذربایجان را در سال 1991، زمانی که دو کشور به کشورهای مستقل مشترک‌المنافع (CIS) پیوستند، به رسمیت شناخته است. همچنین شایان ذکر است که ایروان قبلاً بر تجزیه‌طلبی اصلاحی قره‌باغ پافشاری می‌کرد.
همچنین طرفین اجلاس سوچی به گروه مینسک، سازمان امنیت و همکاری اروپا (OSCE)، اشاره‌ای نکردند. گروه مینسک هیئتی بین‌المللی به‌ریاست مشترک روسیه، فرانسه و ایالات‌متحده آمریکاست که از سال 1994 مأموریت دارد مذاکرات صلح ارمنستان و آذربایجان را هماهنگ کند. با این حال، پاشینیان در جریان نشست مشترک رهبران سه کشور در پیش از آغاز مذاکرات در پشت درهای بسته، به‌طور مختصر به نقش این گروه اشاره کرده است. بنابراین، نشست سران بار دیگر نشان داد گروه مینسک دستورکار نسبتاً محدودی در چارچوب موجود روابط ارمنستان و آذربایجان دارد. بدین وسیله، نشست سوچی مجدداً بر جایگاه میانجیگری اولیه و بدون چالش روسیه در روند صلح بعد از پایان جنگ سال گذشته تأکید کرد. به همان میزان نمی‌توان انتظار هیچ تصمیم یا سند مهمی از نشست سران ارمنستان و آذربایجان داشت که با میانجیگری اتحادیه اروپا در 15دسامبر (در بروکسل) قرار است در حاشیۀ اجلاس مشارکت شرقی سازماندهی شود. در حال حاضر، مسکو در ارتباط با روند حل مناقشۀ آذربایجان و ارمنستان در جایگاه هدایت‌کننده باقی مانده است.
قابل بازیابی در:
