اسلام مذهبی رسمی سومالی است و تقریبا تمامی جمعیت این کشور را مسلمانان سنی تشکیل می دهند . شاخصه و خصیصه اسلام در سومالی، در آمیختگی شدید با سنت های محلی و مناسک مختلف، از جمله دوکو (مناجاتی دعایی بعد از نماز در مسجد)، مراسمات جذبه ای دیگری ، سیارو با به زیارت قبور اولیا رفتن (که به طور خاص صوفی ها آن را انجام می دهند)، برگزار کردن جشن های موالید (در سالروز میلاد پیامبر اسلام) است. اما وهابی ها و سلفی ها با انجام این دست مناسک به شدت مخالفند .
تا این اواخر، محافظه کاران سخت گیر فرقه وهابی در سومالی کاملا ناشناخته بودند . به مجرد اینکه سومالیایی ها برای به دست آوردن کار به خاورمیانه مهاجرت کردند، با تفسیر سلفی و وهابی ها از اسلام آشنا شدند. در بازگشت به سومالی برخی از این افراد دیدگاه ها و نظرات وهابی را با خود آورند و جنبش های زیر زمینی متعددی را به راه انداختند، از جمله این جنبش ها حرکتی بود که بعدها به نام اتحادیه محاکم اسلامی شناخته شد. این جنبش با تکیه روی طرز تفکر اسلامی به مخالفت با حکومت زیاد باره پرداخت، کسی که نگاه سوسیالیستی وی از سوی اعضای جنبش اتحادیه محاکم اسلامی، نگرشی اجنبی و غیر اسلامی به حساب می آمد .
تفسیر های محافظه کارانه و سنتی تر از اسلام و جنبش های اسلام گرایانه، باعث بروز تهاجمات و درگیری های وسیعی در طول دهه های گذشته شده است. در دهه 1960گروه هایی ملهم از جریان اخوان المسلمون ظهور کردند ولی در دوران حکومت زیاد باره فعالیت این گروه ها متوقف شد. نمونه ای از جنبش های اسلام گرایانه که در دهه های گذشته ایجاد شد، جنبشی است به نام حرکة الإصلاح. این حرکت در دهه 1970 و به عنوان شبکه ای از گروه های زیر زمینی ایجاد شد. تمرکز فعالیت های این گروه روی تعلیم و آموزش بود. غالب نیرو های این جریان در دانشگاه موگادیشو و دیگر موسسات آموزشی و همین طور در شبکه رسمی آموزش خصوصی در سومالی حضور داشتند. شبکه رسمی آموزش خصوصی در سومالی مجموعه ای از مدارس سومالی، متشکل از بیش از 100 مدرسه با 100000 دانش آموز (که یک سوم آنها دانش آموزان دختر بودند) در موگادیشو و نیز دیگر شهر های سومالی بود که در قالب آن بیش از 1700 معلم و 500 نفر به عنوان پرسنل حمایتی به خدمت گرفته شده بودند.
تا زمانی خیزش عناصر تندرو مرتبط با جنبش اتحادیه محاکم اسلامی در سال 2006 میلادی خشونت اسلام گرایان در شاخ آفریقا با الاتحاد الاسلامی هم معنی بود، جنبشی که در دهه های 1980 و 1990 فعالیت می کرد. این جنبش در اوایل دهه 1980 و به واسطه به هم پیوستن گروه های سلفی طرفدار اتحاد و مخالف با حکومت دیکتاتوری زیاد باره تشکیل شد. اینکه در طی این دوره الاتحاد الاسلامی با القاعده ارتباط داشته است، هنوز در هاله ای از ابهام به سر می برد، گرچه این اعتقاد وجود دارد که القاعده هم به لحاظ مالی و هم به لحاظ تمرینات و آموزش های نظامی از این جنبش حمایت می کرد.
الاتحاد الاسلامی در اوایل دهه 1990 و در پی سرنگونی حکومت زیاد باره قدرت گرفت. تا پایان همین دهه بخش قابل توجهی از ملت سومالی و بومی ها از جمله طرفداران این جنبش بودند که الاتحاد الاسلامی بسیاری از آنها را با وعده کار و خدمات اجتماعی به خود جلب کرده بود در فضایی که بومیان منطقه درباره شکل گیری یک حکومت واقعی در کشور شان احساس نومیدی می کردند، الاتحاد الاسلامی موفق شد جایگاه خود را با بهره گیری از دو عامل استحکام بخشد، نخست برقرار ارتباط با تجار موفق سومالی و دوم ایجاد سرمایه گذاری مخصوص خود در نظام بانکداری، ارتباطات، صادرات و واردات و همین طور آموزش های دینی.
الاتحاد الاسلامی پایگاه اصلی عملیات های خود را در پانتلند قرار داد، استانی واقع در نوک شاخ آفریقا و میان سومالی لند و جنوب سومالی که پیش از آن اعلام خود مختاری کرده بود. شاخه ای از الاتحاد الاسلامی که در ابتدا رابطه خود را با گروه مخفی می کرد، کنترل بوساسو، بندر اصلی پانتلند را در بهار 1991 به دست گرفت. این شاخه از الاتحاد الاسلامی پیشتر به وسیله نیروهای وفادار به جنگ سالار مگادیشو یعنی محمد فرح عیدید از جنوب سومالی بیرون رانده شده بودند. پس از اینکه الاتحاد الاسلامی در پانتلند مستقر شد، به تدریج کنترل دیگر بندر ها و امکانات را به دست گرفت و از درآمد و عایدی این بندر ها برای خرید اسلحه، استخدام نیروی نظامی و همین طور فراخواندن حامیان و طرفداران خود از دیگر بخش های سومالی و نیز از مناطق دوردست برای پیوستن به نیرو های نظامی استفاده کرد.
وقوع شورشی در بوساسو، الاتحاد الاسلامی را از اصلی ترین منبع درآمد خود بی بهره کرد و به تدریج قدرت این جنبش رو به کاهش گذاشت تا جایی که آنها به شهر بندری لاس قوری واقع در سومالی لند عقب نشینی کردند. بعد از آن یوسف، یکی از بزرگان قبیله درود که روی پانتلند تسلط داشتند، به برخی از اعضای قبیله پانتلند که با الاتحاد الاسلامی همکاری می کردند اجازه داد که به پانتلند باز گردند البته به شرطی که خود را از امور سیاسی کنار بکشند. این افراد دارای قدرت و نفوذ اقتصادی بودند و به واسطه نیاز به مسایل آموزشی و خدمات اجتماعی بار دیگر به درون قبیله فراخوانده شدند.
هرچند بعد از اینکه نیرو های اتیوپیایی خسارات و تلفات سنگینی را در اواسط دهه 1990 به گروه الاتحاد الاسلامی وارد کردند، این گروه نمود و جلوه ای بسیار ضعیف از خود نشان داد اما برخی از اعضای این گروه دوباره به عضویت اتحادیه محاکم اسلامی در آمدند که در تابستان 2006 کنترل موگادیشو را به دست گرفت. بنابر گزارشات رسیده، در اواسط سال 2006 شیخ علی وارسامه بنیانگذار الاتحاد الاسلامی (که پایگاهی را در بورعو واقع در سومالی لند برای خود ایجاد کرده بود)، مبلغی بالغ بر 250000 دلار را برای محاکم فرستاد. منابع غربی در این باره تردید دارند که آیا الاتحاد الاسلامی معبری بوده است برای ایجاد شبکه ای نظامی از سومالی تا تانزانیا یا نه؟
ظهور اتحادیه محاکم اسلامی
اولین محکمه اسلامی در سال 1993 در موگادیشو و در ناحیه مدینه، به دست شیخ علی ذیر تاسیس شد. با اینکه این دادگاه ها همگی عبارت ” اسلامی ” را بر خود داشتند ولی هیچ یک را نمی شد جایگزین دیگری کرد و از طرف دیگر کنترل آنها روی نواحی محدودی بود. از آنجایی که ارائه خدمات و نیز حکومت کردن این محکمه ها مخصوص قبیله و یا خاندانی بود که کنترل آن محکمه را به دست داشت، آنها اتحادیه ای نه چندان منسجم شکل دادند. دومین محکمه در شمال موگادیشو به دست خاندان ابگال شکل گرفت و به واسطه احکام تنبیهی خشن و سختی که صادر می کرد – از جمله قطع کردن دست – مورد نفرت مردم قرار گرفت.
موفقیت های ابتدایی این محاکم باعث شد که دیکر خاندان ها نیز پا جای پا خاندان هایی که برای خود محکمه تشکیل داده بودند بگذارند. در سال 1996 خاندان هوادل محکمه ای را در بلدوین ، هجران ، واقع در شومال سومالی تشکیل داد. شیخ حسن ظاهر اویس در سال 1998 دو محکمه تاسیس کرد که یکی از آنها در افکا هالان واقع در موگادیشو و دیگری در مرکا واقع در جنوب سومالی قرار داشت. برخی از تجار و بازرگانان از این محکمه ها حمایت می کردند و این محکمه ها برای خود نیرویی غیر نظامی ایجاد کرد که نیرویی منسجم به شمار می آمد که در حفظ ثبات در منطقه تحت کنترل آن محکمه مشارکت داشت.
با افزایش تعداد محکمه ها، شورای اجرای شریعت با 63 عضو تاسیس شد که ریاست آن به عهده شیخ علی ذیر و شیخ حسن ظاهر دبیر کل آن بود. در سال 2004 یک سازمان دیگر با مشارکت ده دادگاه شکل گرفت و شیخ شریف شیخ احمد به ریاست آن انتخاب شد.
رابطه اتحادیه محاکم اسلامی با الاتحاد الاسلامی
هر چند الاتحاد الاسلامی و اتحادیه محاکم اسلامی دو سازمان جدا از هم بودند اما دایره نفوذ اتحادیه محاکم اسلامی تا حدودی از الاتحاد الاسلامی بزرگتر شد و به همین دلیل در بخش اعظمی از شاخصه های فکری و اهداف الاتحاد الاسلامی با این جریان سهیم شد. برخی از رهبران کلیدی مرتبط با شاخه های افراطی اتحادیه دادگاه های اسلامی ریشه در گروه الاتحاد الاسلامی داشتند. این عنصر افراطی در میان دادگاه ها، که رهبری آن به عهده قائم مقام دبیر کل شیخ حسن ظاهراویس بود، این توانایی را داشت که سیستم و سازو کار امنیتی اتحادیه محاکم اسلامی را کنترل و هدایت کند. ابزار اصلی افراطی گری الشباب بود، شاخه جوانان اتحادیه محاکم اسلامی که رهبری آن به عهده اویس پرتژ و عدنان هاشی ایرو بود. ایرو (که در حمله هوایی نیرو های ایالات متحده در 1 مِی 2008 کشته شد)، یکی از اعضای شاخه ایر از خاندان هبر جدیر هاویه بود. وی هیچ گونه آموزش دینی و مذهبی ندیده بود و در این زمینه نیز اجازه نامه و یا گواهی نامه ای نداشت اما این گمان وجود دارد که دوره آموزش های نظامی را پیش از سال 2001 در افغانستان گذرانده بود و به عنوان فرمانده نظامی محکمه افکا هالان منصوب شده بود. وی عامل بی حرمتی به قبرستان ایتالیایی ها واقع در موگادیشو بود همچنین عده ای بر این باورند که که وی در برخی از قتل ها نیز دست داشته است از جمله کشتار کارگران خارجی مشغول به کار در سومالی لند (هرچند وی از سوی دادگاه سومالی لند در دسامبر 2006 به دلیل فقدان مدارک تبرئه شد). درباره اینکه آیا وی در قتل فعال برجسته صلح، عبدالقادر یحیی علی در جولای 2005 در موگادیشو نیز دست داشته است یا نه تردید وجود دارد.
دو تن دیگر از رهبران پیشین الاتحاد الاسلامی که نقش مهمی را در اتحادیه محاکم اسلامی باز می کردند، یوسف محمد زیاد و حسن عبدالله حرسی الترکی بودند. زیاد که به نام یوسف انذاعده نیز مشهور بود، شخصی بود که گفته می شد مسلح کردن نیرو های نظامی دادگاه ها به دست وی انجام شده بود. وی خود را یک شیخ (هرچند سطح آگاهی و دانش وی از اسلام بسیار پایین بود) و همین طور فرماندار منطقه شابل پایین سومالی قلمداد می کرد. وی به همراه عویس آوردن سلاح را در حدود سال 2005 از اریتره آغاز کردند . به محض اینکه افراد اندکی به عنوان نیروی نظامی برای اتحادیه محاکم اسلامی فراهم شد، انذاعده به عنوان رییس شاخه نظامی اتحادیه محاکم اسلامی منصوب شد. الترکی نیز که یکی از اهالی منطقه اگادن واقع در اتیوپی بود، یکی از رهبران پیشین الاتحاد الاسلامی به شمار می آمد. وی با القاعده نیز روابطی داشت. وی بعد ها به عنوان یکی از رهبران نظامی اتحادیه محاکم اسلامی در منطقه جبه پایین واقع در نزدیکی مرز کنیا منصوب شد.
