شهرام پیرانی کارشناس روابط بین الملل
در سه دهه گذشته و هم‌زمان با ظهور طالبان در سپهر سیاسی افغانستان، تاجیکستان از جمله کشورهایی بوده که بنا به دلایل متعدد، در زمره اصلی‌ترین مخالفان این گروه محسوب شده است، به‌نحوی‌که مقامات دوشنبه در مقاطع زمانی مختلف، میزبان گروه‌های مخالف طالبان بوده‌اند. شواهد حاکی از آن است که به‌رغم برخی اقدامات صورت پذیرفته، چشم‌انداز روشنی برای بهبود روابط دو کشور در کوتاه‌مدت وجود ندارد.
تاجیکستان یکی از همسایه‌های شمالی افغانستان است که با دارابودن 1357 کیلومتر مرز مشترک با این کشور، دارای طولانی ترین مرز در میان کشورهای آسیای میانه با افغانستان است. رودخانه آمودریا به عنوان یک مرز طبیعی میان مرز دو کشور عمل می کند و در قسمت اعظم مرز دو کشور جریان دارد. به لحاظ تاریخی سرزمین های کنونی افغانستان و تاجیکستان تا قبل از تقسیم توسط قدرت های استعماری دارای پیکری واحد بودند و اغلب مردمان این دو کشور دارای پیشینه نژادی، زبانی، دینی و فرهنگی مشترک می باشند، به طور مثال جمعیت زیادی از قوم تاجیک در افغانستان زندگی می کنند و تاجیک های تاجیکستان دارای ارتباطات قوی با آنها هستند، فارسی دری یکی از دو زبان رسمی افغانستان است و زبان تاجیکی که زبان رسمی و دولتی تاجیکستان است نیز فارسی است. در مجموع بایستی گفت که فرهنگ و زبان مشترک دو مورد از مقولات قابل توجهی هستند که هنگام بحث درباره روابط افغانستان و تاجیکستان بیش از همه در ذهن متبلور می گردند.
پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال دولت تاجیکستان روابط رسمی میان طرفین در 15 ژوئیه 1992 آغاز گردید و تاجیکستان در اوایل سال 2002 سفارت خود در افغانستان را افتتاح نمود. با این حال وقوع جنگ های داخلی در افغانستان و حمایت تاجیکستان از برخی گروه ها، باعث شد که روابط دو طرف به سمت و سوی دیگری برود. در طی این سال‌ها افغانستان همواره به‌عنوان منبع بی‌ثباتی در میان کشورهای آسیای مرکزی تلقی شده و نگرانی اصلی تاجیکستان در مورد افغانستان در ارتباط با موضوعاتی همچون تروریسم و قاچاق مواد مخدر بوده است.
تاجیکستان در جنگ‌های داخلی افغانستان از حزب جمعیت که حکومت مجاهدین تحت عنوان” دولت اسلامی افغانستان” بر محور آن شکل‌گرفته بود حمایت می‌نمود. پس از به‌قدرت‌رسیدن طالبان در سال 1996 و تصرف کابل توسط این گروه، تاجیکستان تنها کشوری در آسیای مرکزی بود که از نیروهای مخالف طالبان موسوم به ” جبهه شمال” حمایت کرد و همین امر موجب تیرگی روابط دو طرف گردید. دوشنبه در این مقطع زمانی به عنوان تنها مسیر دسترسی جبهه شمال به بیرون عمل کرده و به عنوان کشوری محوری در ارسال کمک های سایر کشورها به جبهه مذکور تبدیل شده بود. در این کارزار، قومیت عامل مهمی محسوب می گردید، در حالی که اعضای طالبان به طورعمده ازقوم پشتون هستند، تاجیک های افغان که دارای پیوندهای قومی با تاجیکستان هستند نقشی پیشرو در جبهه شمال ضد طالبان داشتند. رهبر سابق این ائتلاف، احمدشاه مسعود، یک تاجیک بود و پسر او، احمدمسعود، و امرالله صالح، معاون اسبق رئیس جمهور در دولت اشرف غنی که او نیز یک تاجیک است، بیشتر وقت خود را در دوشنبه به فعالیت بر علیه امارت اسلامی افغانستان گذرانده اند.
از سوی دیگر تاجیکستان نیز افغانستان را به همدستی در حملات فرامرزی صورت‌گرفته به این کشور توسط اعضای مخالف تبعیدی مستقر در شمال افغانستان متهم می‌نمود. ازاین‌رو و با عنایت به موارد ذکر شده، در طول دوره نخست حکمرانی طالبان بر افغانستان، در میان کشورهای آسیای مرکزی تاجیکستان تنها کشوری بود که علناً در مخالفت با طالبان در کنار مخالفین آنها فعالیت می‌کرد. پس از حملات 11 سپتامبر 2001، دوشنبه برای بیرون راندن دشمن قدیمی خود، طالبان، به ائتلاف تحت رهبری ایالات متحده آمریکا پیوست. ایالات متحده نیز در ازای ارائه حریم هوایی و امکانات دیگر، تحریم های اقتصادی وضع شده بر علیه تاجیکستان را لغو نمود.
از زمان به‌قدرت‌رسیدن دوباره طالبان در 15 اوت 2021(25 مرداد 1400)، دولت تاجیکستان مواضعی تند برعلیه این گروه اتخاذ نموده است، به نحوی که رسانه های اجتماعی دوشنبه مملو از مطالبی برعلیه امارت اسلامی افغانستان است و درعین حال کاربران این شبکه ها خواستار آن هستند که جامعه جهانی توجه بیشتری به سرنوشت تاجیک های افغانستان داشته باشد.تاجیکستان تنها دولتی در سطح منطقه و جهان است که حتی به صورت دوفاکتو نیز حاضر به پذیرش امارت اسلامی افغانستان و برقراری هیچ سطحی از روابط سیاسی با امارت اسلامی افغانستان نبوده است. مقامات دولت تاجیکستان در محافل بین المللی و داخلی خود همواره وجود امارت اسلامی در همسایگی خود را تهدیدی برعلیه امنیت ملی خود و منطقه قلمداد نموده اند. افزون برآن، به رغم اینکه مقامات بلندپایه تاجیکستان به طور رسمی منکر هرگونه حمایت از مخالفین دولت طالبان بوده اند، ولی حضور برخی گروه های مخالف طالبان همچون احمد مسعود و امرالله صالح در دوشنبه و فعالیت آنها برعلیه طالبان، به وضوح نشان دهنده حمایت تاجیکستان از گروه های مخالف طالبان است، به نحوی که امروزه تاجیکستان به عنوان یکی از عمده ترین مکان های حضور گروه های مخالف طالبان قلمداد می گردد.
به‌طورکلی سه موضوع عمده عامل رویکرد خصمانه تاجیکستان به طالبان شده است. نخستین موضوع عدم حضور قوم تاجیک در ساختار قدرت افغانستان است. به‌زعم مقامات تاجیکستان، در دولت طالبان حقوق تاجیک‌های افغانستان رعایت نشده است و آنها متناسب با جمعیت و شایستگی‌های خود، سهم قابل‌ملاحظه‌ای در دولت افغانستان ندارند. موضوع دوم حضور گروه‌های ضد دولت تاجیکستان در افغانستان است. مقامات دوشنبه بر این عقیده‌اند که گروه‌های مخالف دولت تاجیکستان همچون” انصارالله” در افغانستان مستقر هستند و با حمایت مقامات طالبان اقدام به عملیات خرابکارانه بر علیه دولت تاجیکستان می‌نمایند و بالاخره سومین نگرانی عمده دولت تاجیکستان در ارتباط با قاچاق مواد مخدر از افغانستان به این کشور است. دولت تاجیکستان همواره اعلام داشته‌اند که سالانه مقادیر زیادی مواد مخدر از افغانستان به تاجیکستان وارد می‌گردد که همین امر صدمات جبران‌ناپذیر اجتماعی – فرهنگی فراوانی را بر مردم و دولت تاجیکستان تحمیل نموده است. در واقع می‌توان گفت که مسائل ذکرشده در حال تبدیل‌شدن به یک نگرانی جدی برای دوشنبه است.
به‌رغم اعلام مکرر مقامات طالبان دال بر اینکه هیچ تهدیدی از ناحیه مرزهای این کشور متوجه همسایگان افغانستان نیست، بااین‌حال این اظهارات نتوانسته منجر به شکل‌گیری روابط همسایگی بدون تنش با کشورهای همسایه همچون تاجیکستان گردد. مقامات دوشنبه از مدت‌ها پیش خبر از تشکیل ده‌ها کمپ آموزش تروریست‌ها در شمال شرق افغانستان و نزدیک مرزهای این کشور داده بود. نکته قابل‌توجه این است که این پایگاه‌ها در مناطقی شکل‌گرفته‌اند که خاک افغانستان از نظر استراتژیک پیشروی مثلثی شکلی در داخل خاک تاجیکستان پیدا می‌کند که این امر منجر به این می‌گردد که نیروهای صاحب قدرت در افغانستان و برخی گروه‌های تروریستی، از اهرم قدرت استراتژیک در داخل خاک تاجیکستان و مرزهای مشترک دو کشور برخوردار گردند.
اخبار مربوط به فعالیت پایگاه‌های آموزشی تروریسم در نوار مرزی با افغانستان که گاهی اوقات در بیانات صریح رئیس‌جمهور تاجیکستان نیز اعلام شده بود، باعث شد تا از مدت‌ها قبل امام علی رحمان در جریان نشست سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) به رهبری روسیه در سال 2023، پیشنهاد کشیده شدن کمربند امنیتی از سوی سازمان پیمان امنیت جمعی به دور افغانستان را مطرح کند.وی در توجیه این درخواست خود اعلام داشت که بیش از 40 کمپ تروریستی متشکل از 6 هزار شبه نظامی وابسته به گروه های تروریستی در شمال شرق افغانستان قرار دارند.
در چارچوب همین تحلیل، رئیس‌جمهور تاجیکستان در یک سخنرانی در مجمع سازمان ملل متحد، ضمن اشاره به این موضوع که” برای رسیدگی به مشکلات سیاسی – امنیتی افغانستان می‌بایست یک دولت فراگیر در این کشور تشکیل شود”، گفته بود: ” تاجیک‌ها بیش از 46 درصد جمعیت افغانستان را تشکیل می دهند و به همین دلیل باید در ساختار دولت جایگاه شایسته ای داشته باشند”.این سخنان با واکنش تند حکومت طالبان مواجه شد، به نحوی که معاون نخست وزیر طالبان ادعای دخالت تاجیکستان در مسائل داخلی افغانستان را مطرح نمود. علاوه بر آن، مقامات طالبان حضور گروه های مخالف دولت تاجیکستان در داخل خاک افغانستان را رد کرده و همواره تاکید کرده اند که امارت اسلامی افغانستان به هیچ گروه تروریستی اجازه فعالیت برعلیه دولت تاجیکستان و سایر دولت ها را نخواهد داد. در خصوص قاچاق مواد مخدر نیز مقامات طالبان از عزم راسخ خود برای مبارزه با کشت و قاچاق موادمخدر خبر داده اند. در عمل نیز مقامات طالبان در واکنش به اظهارات دولت تاجیکستان ، مواضعی نرم وصلح طلبانه اتخاذ نموده اند و ضمن دعوت طرف مقابل به صبر و خویشتن داری، بارها تمایل خود را به داشتن روابط دوستانه با تاجیکستان اعلام داشته اند.
دراین‌بین تفاوت آشکاری میان حرف و عمل مقامات طالبان دال بر اینکه هیچ تهدیدی متوجه همسایگان این کشور نیست، به چشم می‌خورد. به طور مثال در یکی از تنش‌های مرزی میان دو کشور در سپتامبر 2023، درگیری شدیدی میان نیروهای طالبان و نیروهای مرزبانی تاجیکستان در گمرک شیرخان رخ داد که منجر به کشته و زخمی شدن چندتن از نیروهای طرفین شد. از سوی دیگر بنابر برخی گزارش های تایید نشده، برخی نیروهای طالبان بدون اطاعت از فرماندهان خود، در داخل خاک افغانستان یا مناطق سرحدی این کشور با تاجیکستان به صورت خودسر اقدام به تیراندازی به پاسگاه های مرزی تاجیکستان نموده اند که همین امر منجر به تیرگی هرچه بیشتر روابط دو کشور شده است. حملات گاه و بیگاه داعش خراسان به مناطق مرزی تاجیکستان که از داخل خاک افغانستان صورت می پذیرد، نیز واقعیتی است که نمی توان آن را انکار نمود. به طور مثال چندی پیش نیروهای داعش مستقر در افغانستان مسئولیت پرتاب 4 راکت به داخل خاک تاجیکستان را برعهده گرفتند.
به‌رغم موارد ذکر شده، در ماه‌های گذشته گزارش‌هایی دال بر خروج رهبران” جبهه مقاومت ملی” افغانستان از تاجیکستان منتشر شد. منابع موثق نزدیک به جبهه مقاومت ملی می‌گویند که احمد مسعود، رهبر این جبهه، از سه ماه پیش از تاجیکستان خارج شده و از آن زمان تاکنون در انگلستان به سر می‌برد. این خبر هم‌زمان با ادعاهایی مبنی بر اعمال محدودیت بر فعالیت” جبهه مقاومت ملی” از سوی دولت تاجیکستان و تمایل دوشنبه به ترمیم روابط خود با دولت طالبان منتشر گردید. اگرچه این ادعاها به طور مستقل قابل‌تأیید نیست؛ اما منابع همسو با طالبان ادعا می‌کنند که فعالیت”جبهه مقاومت ملی” در تاجیکستان محدود شده و به همین دلیل احمد مسعود مجبور شده خاک تاجیکستان را به مقصد انگلستان ترک نماید.
بنابراین، بایستی گفت که درحالی‌که کشورهای آسیای مرکزی در رقابتی نانوشته به دنبال عادی‌سازی روابط با افغانستان تحت حاکمیت طالبان هستند، دوشنبه نیز متأثر از این امر احتمالاً منافع سیاسی – امنیتی خود را قربانی دوستی با اپوزیسیون طالبان نخواهد نمود. شاید بتوان گفت که اعمال تهدیدات مکرر و سهل‌الوصول از سوی طالبان، موضوعی است که امکان روی‌آوردن امام علی رحمان به سطحی از سازش و مصالحه با طالبان در راستای مرتفع ساختن تهدید گروه‌های شبه‌نظامی را محتمل می‌سازد. اما این امر بدان معنی نیست که رهبران تاجیکستان تمامی گزینه‌های خود را قربانی بازسازی روابط با طالبان کنند. سایه دشمنی سنتی همچنان بر بخشی از روابط دو طرف برقرار است؛ اما پویایی‌های منطقه‌ای، رقابت ژئوپلیتیک و احتمالاً فشارهای کشورهای منطقه و عدم تمایل به گزینه‌های نظامی احتمالاً دوشنبه را متقاعد کند که دررابطه‌با طالبان تجدیدنظر کرده و این تغییر رویکرد را علنی کند. بااین‌حال واقعیت این است که این اقدام، دشوار و نیازمند زمان طولانی است و علی‌رغم اقدامات گاه‌وبیگاه که به نظر می‌رسد درجاتی از عادی‌سازی را به همراه دارد، بعید است که سیاست فراگیر دوشنبه در قبال طالبان حداقل در آینده‌ای نزدیک تغییر کند.
دراین‌رابطه مقامات کشور ایران نیز می‌توانند با اتخاذ یک رویکرد مناسب باعث کاهش تنش میان دو کشور ذکرشده گردند. اشتراکات زبانی – فرهنگی و دینی میان ایران، تاجیکستان و افغانستان عامل بسیار مهمی در گسترش روابط میان آنهاست. زبان رسمی هر سه کشور فارسی است و دارای اشتراکات تاریخی – فرهنگی فراوانی هستند. در این میان ایران به واسطه موقعیت جغرافیایی و بین‌المللی برتر می‌تواند نقشی محوری و توازن بخش در روابط دو کشور ذکر شده و کاهش تنش میان آنها را بازی نماید. مقامات کشور ایران می‌توانند جهت کاهش تنش میان تاجیکستان و افغانستان میزبان اجلاسی مرکب از مقامات بلندپایه سه کشور باشند و با اتخاذ یک دیپلماسی مناسب، به کاهش تنش میان دو کشور ذکر شده کمک نمایند.
