شهرام پیرانی، کارشناس روابط بین الملل
سازمان کشورهای ترک از جمله سازمان‌هایی است که با پیش‌گامی ترکیه و باهدف ایجاد یک اتحادیه اقتصادی – سیاسی مبتنی بر پیش‌زمینه‌های هویتی – فرهنگی در سال 2009 ایجاد گردید. پس از شکل‌گیری و تثبیت این سازمان، برخی از اعضای این سازمان همچون آذربایجان و ترکیه خواهان عضویت ایران در این سازمان شدند. در همین راستا این نوشتار در پی ارزیابی این موضوع است که مزایا و معایب عضویت احتمالی ایران در چنین سازمانی چه می‌باشد و در عین حال عضویت ایران در این سازمان به چه شکل باشد تا تأمین‌کننده حداکثری منافع ایران باشد؟
سازمان دولت‌های ترک، یک سازمان بین‌المللی متشکل از پنج کشور ترک‌زبان جمهوری آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، ترکیه و ازبکستان به‌عنوان کشورهای عضو رسمی و مجارستان، ترکمنستان و جمهوری ترک‌نشین قبرس شمالی به‌عنوان اعضای ناظر است. گفته می‌شود تاکنون 15 کشور دیگر ازجمله قطر، افغانستان، اوکراین و پاکستان درخواست عضویت ناظر در این سازمان را داده اند. این سازمان در 3 اکتبر 2009 و طی توافقنامه نخجوان بنیان گذاری شد و نام آن که پیشتر شورای همکاری کشورهای ترک بود، در 12 نوامبر 2021 توسط رجب طیب اردوغان به سازمان دولت های ترک تغییر یافت.
سازمان کشورهای ترک باهدف ادغام جهان ترک باارزش‌های تاریخی – فرهنگی مشترک، فعالیت‌هایی را برای ایجاد پایه و اساس همکاری با کشورهای عضو در زمینه‌های مختلفی همچون اقتصاد، سیاست، فرهنگ، گردشگری، آموزش و… انجام می‌دهد. نهاد مذکور که شناخت آن در مقیاس منطقه‌ای در طول زمان افزایش‌یافته است، به یک سازمان بین‌المللی تبدیل شده است که موقعیت ژئوپلیتیکی جهان ترک را با کشورهای عضو آن با حدود 5 میلیون متر مکعب مساحت در طول 15 سال تقویت کرده است.
این سازمان که مقر آن در استانبول است، متشکل از شورای سران کشورها، شورای وزرای خارجه، شورای آک ساکال ها (ریش‌سفیدان) متشکل از افراد خردمند از همه کشورها، کمیته کارمندان ارشد دولتی و دبیرخانه است. سازمان دولت‌های ترک با تنظیم” سند چشم‌انداز 2040 جهان ترک” توسط اعضای این سازمان، در پی رسیدن به اهداف خود با تقویت فضای اعتماد متقابل میان اعضاء، تقویت همبستگی سیاسی، تسریع فرصت‌های همکاری اقتصادی – فنی، ارائه روابط انسانی سالم می‌باشد.
به نظر می‌رسد سازمان دولت‌های ترک به‌عنوان منبعی برای بهره‌برداری سیاسی کشورهایی همچون ترکیه می‌باشد. ترکیه در سیاست خارجی خود نگاه به اوراسیا و در واقع” چرخش به اوراسیا را در دستور کار خود قرار داده است. در سه دهه گذشته سیاست خارجی ترکیه در قبال آسیای مرکزی تحت‌تأثیر تحولات داخلی این کشور از جمله حکومت اردوغان و حزب عدالت و توسعه قرار گرفته است.
با توجه به تمایلات فزاینده ترکیه برای نقش‌آفرینی بیشتر در سیاست بین‌الملل و نیز به‌کارگیری ظرفیت سازمان کشورهای ترک در راستای تحقق اهداف راهبردی و قدرت‌نمایی در محیط منطقه‌ای و بین‌المللی، محتمل است که اعضای این سازمان به‌واسطه عضویت و مشارکت در ساختار مذکور، با هزینه‌های سنگینی مواجه گردند، تا جایی که حتی چالش‌های همگرایی ترکی از مزایای آن سنگین‌تر گردد. از سوی دیگر کشورهای آسیای مرکزی عضو سازمان دولت‌های ترک نیز، هرکدام دارای حاکمیت نیرومند، وجهه بین‌المللی، نقش‌های مبتنی بر چندجانبه‌گرایی و مبانی مشروعیت خاص خود هستند که تداوم یک‌جانبه‌گرایی ترکیه یا جمهوری آذربایجان و برجسته‌شدن انگیزه‌های چالش آفرین آنها، دولتمردان ازبک، قرقیز و قزاق را در قبال اهداف و دورنمای نقش‌آفرینی آنکارا و باکو دچار تردید خواهد نمود. افزون بر موارد ذکرشده، نفوذ کشورهایی همچون چین و روسیه در میان کشورهای آسیای مرکزی می‌تواند مانع همسویی و همگرایی میان اعضای این سازمان در مسائل مختلف گردد.
از سوی دیگر، شکل‌گیری این سازمان با واکنش‌های متفاوتی از سوی کشورهای مختلف همراه گردید. به طور مثال چین از جمله کشورهایی است که نسبت به اهداف و آینده سازمان دولت‌های ترک سوءظن دارد. هرچند این کشور به طور علنی موضعی در این زمینه نگرفته، اما نگران تأثیرگذاری بر مرزهای شرقی خود به‌ویژه اویغورها و منطقه سین کیانگ است. درعین‌حال باتوجه‌به پروژه ” کمربند – راه” و سرمایه‌گذاری‌های کلان پکن در این زمینه، چینی‌ها نگران تأثیرگذاری سازمان دولت‌های ترک بر این برنامه هستند.
روسیه نیز که همواره نقش برتر را در منطقه اوراسیا و تحولات آن داشته است و همواره سعی نموده در قالب اتحادها و ائتلاف‌های منطقه‌ای مختلف کشورهای منطقه را در دایره نفوذ خود حفظ کند، سازمان دولت‌های ترک را به‌عنوان چالشی نوین در مسیر تحقق اهداف منطقه‌ای خود می‌بیند. درباره موضع اروپا و ایالات متحده آمریکا نیز بایستی گفت که به‌رغم اینکه آسیای مرکزی در چند دهه گذشته به جز برخی مقاطع، اهمیت حیاتی چندانی برای اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا نداشته است، درعین‌حال واشنگتن و بروکسل به دنبال استفاده از این سازمان برای مهار نفوذ ایران، چین و روسیه در منطقه هستند.
نخستین‌بار “دوغوپرینچک”، رهبر حزب وطن ترکیه، طی یک کنفرانس مطبوعاتی ویژه که در 19 آوریل 2023 در مقر این حزب در آنکارا برگزار شد، خواهان عضویت ایران در سازمان دولت‌های ترک شد. وی در این کنفرانس گفته بود” عضویت ایران کمک شایانی به اعتلای تمدن آسیایی، توسعه اقتصادی منطقه و صلح جهانی خواهد کرد”. وی در ادامه افزود: ” امروزه علاوه بر ارتباطات تاریخی قوی میان کشورهای ترکیه و ایران، فرصت‌های توسعه مشترک در هر زمینه‌ای از امنیت و اقتصاد گرفته تا فرهنگ وجود دارد. مشارکت جمهوری اسلامی ایران در سازمان کشورهای ترک‌زبان، افق‌های جدیدی را به روی دولت‌ها و ملت‌های ترکیه و ایران می‌گشاید.”
واقعیت این است که از نظر تاریخی، سرزمین ایران برای قرن‌ها تحت حاکمیت حکومت‌های ترک‌زبان بوده است. سلسله‌هایی همچون غزنویان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان و صفویان قسمتی از تاریخ پرشکوه این مرزوبوم بوده و هستند. در طی قرون متمادی هم‌وطنان ترک‌زبان در بسیاری از مناطق ایران سکونت داشته و نقشی غیرقابل‌انکار در اعتلای فرهنگ و تمدن ایرانی داشته و دارند. اما همه این مسائل نباید باعث گردد تا تفکر عضویت در سازمان دولت‌های ترک یا دیگر سازمان‌ها تبدیل به پدیده‌ای هویتی گردد. در خصوص عضویت ایران در سازمان دولت‌های ترک دو دیدگاه متفاوت وجود دارد؛ یک نگاه حضور ایران در سازمان دولت‌های ترک را عاملی برای جلوگیری از انزوای ایران و خنثی نمودن تهدیدهای ناشی از این سازمان برای منافع ملی ایران می‌داند و در مقابل نگاه دوم اساساً معتقد است که حضور در این سازمان می‌تواند عاملی برای تقویت واگرایی در ایران شود و به همین دلیل نیز عضویت ایران در این سازمان را در راستای منافع ملی ایران نمی‌بینند.
از سوی دیگر ذکر این نکته ضروری است که سازمانی با حجم تولید ناخالص داخلی 3/1 تریلیون دلار، جمعیتی بیش از 170 میلیون نفر و مساحتی بیش از5 میلیون کیلومتر مربع در جوار ایران، بی شک جذابیت های خاصی برای ایران دارد. موقعیت جغرافیایی ایران به گونه ای است که در قلب کریدورهای شرق به غرب و شمال به جنوب قرار دارد و درکشاکش تحریم ها، این کانال های منطقه ای می تواند به منزله ابزارهایی در شکستن نسبی حصر تحریم ها باشد، به ویژه اینکه اهداف این سازمان با برخی از مهم ترین دغدغه های ایران ازجمله مبارزه با تروریسم بین المللی، جدایی طلبی، افراط گرایی و تسهیل سرمایه گذاری خارجی همخوانی دارد.
با عنایت به موارد ذکرشده، عضویت ایران در سازمان دولت‌های ترک و سایر سازمان‌های مشابه می‌تواند در حوزه دیپلماسی عمومی و اقناعی بسیار مؤثر باشد و بر تثبیت و پررنگ‌شدن حوزه نفوذ ایران کمک وافر خواهد نمود. از سوی دیگر بایستی به این نکته توجه نمود که باتوجه‌به ماهیت هویت محور (زبانی و نژادی) این سازمان‌ها، عضویت ایران باید به‌صورت عضویت ناظر باشد، زیرا از یک سو نام و ماهیت این سازمان و از سوی دیگر، برخی پروژه‌های آن در جهت منافع ایران نیست. به طور مثال، تغییر نام شورای همکاری کشورهای ترک‌زبان به سازمان دولت‌های ترک، نشان از عزم این کشورها برای تغییر سطح هویت‌طلبی از یک سطح نرم‌تر (زبان مشترک) به یک سطح سخت‌تر (نژاد مشترک) دارد. از این رو با توجه به مطالب ذکر شده، عضویت ایران می‌بایست محدود به عضویت ناظر شود تا نه در این سازمان‌ها هضم شود و نه به طور کامل از آن دوری جوید و این امر با عضویت ناظر در جهت تأمین منافع ملی قابل‌دستیابی است.
*مسئولیت صحت و سقم مقاله فوق به عهده نویسنده است و انتشار آن به معنی تأیید یا بیانگر دیدگاه مرکز آینده پژوهی جهان اسلام نمی باشد.
