دکتر شهرام پیرانی کارشناس مسائل بین الملل
در چند دهه گذشته بنا به دلایل متعددی همچون وابستگی ترکیه به واردات انرژی، مسائل زیست‌محیطی و بسیاری از موارد دیگر، دولت این کشور اقدامات فراوانی در جهت دستیابی به انرژی هسته‌ای انجام داده است. این امر باعث شده که این سؤال مطرح گردد که آیا دولت ترکیه علاوه بر موارد ذکر شده، در پی دستیابی به تسلیحات هسته‌ای نیز می‌باشد؟ و در صورت تحقق این امر، دستیابی ترکیه به تسلیحات اتمی چه تأثیری بر امنیت ملی ایران خواهد داشت؟
ترکیه از دهه 1950 میلادی در پی دستیابی به انرژی هسته ای بوده است، اما به دلیل شرایط جامعه جهانی در آن برهه زمانی، فعالیت های هسته ای این کشور از مرحله تحقیقات علمی فراتر نرفت و بنا به دلایل متعدد امکان تحقق رویای هسته ای شدن آن کشور فراهم نگردید. در سال 1970،اداره برق ترکیه(TEK)تاسیس شد و در سال 1972، اداره انرژی اتمی به عنوان شاخه ای از آن شروع به فعالیت نمود. در همان زمان نخستین مطالعات و تلاش ها برای بررسی مکان های ساخت نیروگاه هسته ای در این کشور آغاز شد و پس از بررسی های فراوان، سایت های آق-قویو، سینوپ- اینجبورون و کیرکلارلی-ایگنیدا به عنوان مناسب ترین مکان ها برای ساخت رآکتور هسته ای انتخاب شدند. در سال 1976، سایت آق قویو مجوز ساخت نیروگاه هسته ای را دریافت کرد اما به دلیل حادثه نیروگاه هسته ای چرنوبیل در سال 1986، کار احداث رآکتور در این مکان به حالت تعلیق درآمد.
در سال 2010 روسیه و ترکیه توافقنامه ساخت نیروگاه آق قویو را امضا کردند، با این حال کار احداث این نیروگاه در منطقه مرسین ترکیه، به عنوان نخستین پروژه ساخت و راه اندازی رآکتور نیروگاه هسته ای در آوریل 2018 با شرکت ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه و رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه آغاز شد. این پروژه که در حدود 20 میلیارد دلار هزینه دارد، بزرگ ترین سرمایه گذاری روسیه در ترکیه است و پس از تکمیل فاز نهایی آن در سال 2026، در حدود 10 درصد از برق موردنیاز ترکیه را تأمین خواهد کرد. بنا به گفته مقامات ترکیه، زمانی که نیروگاه مذکور با چهار رآکتور هسته ای و ظرفیت تولید 4800 مگاوات برق به بهره برداری برسد، می تواند 35 میلیارد کیلووات ساعت انرژی مورد نیاز استانبول را به تنهایی تأمین کند. تاکنون 248 نفر برای اشتغال در این نیروگاه در حال تحصیل در دانشگاه های روسیه هستند که 35 نفر از آنها فارغ التحصیل شده اند.
گرچه روسیه نقشی پیشرو و برجسته در تأمین مالی و ساخت نیروگاه هسته‌ای 4800 مگاواتی آق قویو دارد، اما به نظر می رسد که ترکیه برای ساخت دیگر نیروگاه های هسته ای خود با سایر کشورها نیز در حال همکاری بوده است. در ماه می 2013، اردوغان و شینزو آبه، نخست وزیر وقت ژاپن،قرارداد 22میلیارد دلاری ساخت نیروگاه هسته ای سینوپ را امضا کردند. قرار بود این نیروگاه توسط کنسرسیوم سرمایه گذاری مشترک میتسوبیشی ژاپن و صنایع سنگین آروا فرانسه انجام شود. اما در سال 2018 هزینه های ساخت نیروگاه هسته ای سینوپ به حدود 44 میلیارد دلار رسید و بنا به دلایل مالی و مشکلات دیگر طرح هسته ای سینوپ در حال حاضر متوقف شده است.
همچنین در سال‌های گذشته مقامات ترکیه از برنامه‌ریزی برای ساخت سومین نیروگاه هسته‌ای در استان” قرقلرایلی” در شمال غربی ترکیه و در سواحل دریای سیاه خبر داده بودند؛ هرچند به نظر می‌رسد که ساخت سومین نیروگاه هسته‌ای ترکیه هنوز وارد فاز قرارداد با شرکت‌های فنی نشده است. حال این سؤال مطرح می‌گردد که چرا ترکیه در پی دستیابی به انرژی هسته‌ای است؟ در پاسخ بایستی گفت که دلایل متعددی باعث توجه ترکیه به این امر شده است. یکی از مهم‌ترین ضعف‌ها و مشکلات عمده ترکیه در مسیر توسعه اقتصادی، مبحث انرژی و وابستگی این کشور به واردات منابع سوخت است. در سال 2022 میلادی هزینه کلی واردات انرژی این کشور بالغ بر 95 میلیارد دلار بوده که با توجه به سقوط ارزش لیر ترکیه در برابر دلار آمریکا، مبلغ بسیار زیادی است و باعث می‌گردد که دولت در تأمین بودجه آن با چالش‌های جدی مواجه گردد. از سوی دیگر ذخائر شناسایی شده اورانیوم این کشور در حدود 10 هزار تن اورانیوم و 380 هزار تن توریم برآورد شده است. افزون بر آن دستیابی کشورهایی همچون ایران و پاکستان به انرژی هسته‌ای باعث شده است که مقامات ترکیه نیز ترغیب شوند که وارد جرگه کشورهای هسته‌ای گردند، در همین راستا” آلپ ارسلان بیرق‌دار”، وزیر انرژی اسبق ترکیه، سال گذشته اعلام کرد که دولت آنکارا قصد دارد تا سال 2050 ظرفیت تولید 20 هزار مگاوات برق هسته‌ای را در داخل کشور ایجاد کند.
موضوع مهم دیگری که باعث توجه ویژه ترکیه به انرژی هسته‌ای و انرژی‌های تجدیدپذیری همچون انرژی خورشیدی و بادی شده است، تلاش برای نزدیک‌شدن به استانداردهای تولید کربن و مباحث آلودگی زیست‌محیطی است. ازآنجایی‌که ترکیه صاحب یکی از بی‌کیفیت‌ترین و بدترین زغال‌سنگ‌های جهان است، هیچگاه در مسیر توسعه اقتصادی خویش نتوانسته است به استانداردهای جهانی کاهش تولید مواد آلاینده در هوا نزدیک گردد. هم زمان با تلاش‌های آنکارا برای به‌دست‌آوردن انرژی هسته‌ای، پرسشی که در بسیاری از محافل علمی – سیاسی دنیا مطرح شده است این است که آیا ترکیه در پی دستیابی به تسلیحات هسته‌ای نیز می‌باشد؟
نخستین‌بار مجله” ترکی اسکوپ” وابسته به” مرکز تحقیقات آفریقا و خاورمیانه موشی دایان” دانشگاه تل‌آویو در پژوهشی عنوان کرده بود که نشانه‌های فراوانی دال بر تمایل آنکارا برای داشتن سلاح‌های هسته‌ای و بازدارندگی متعاقب آن وجود دارد و این امر از مدت‌ها پیش در اظهارات رجب طیب اردوغان نمایان بود. در همین رابطه “مصطفی اوزجان” پژوهشگر ترکیه‌ای در گفتگویی با روزنامه” العربی الجدید” گفت: ” ترکیه به‌عنوان یک کشور بزرگ که از موقعیتی راهبردی برخوردار است، این حق را دارد که در مقام دفاع و افزایش ضریب امنیتی خویش تسلیحات هسته‌ای داشته باشد. کشورهای هسته‌ای نمی‌خواهند ترکیه سلاح اتمی داشته باشد. با آنکه کسی نمی‌تواند مانع دستیابی ترکیه به تسلیحات هسته‌ای گردد، اما داشتن این تسلیحات و استفاده از آنها دو مقوله کاملاً متفاوت هستند”.
در ترکیه ملی‌گرایی در میان گروه‌ها و اقشار مختلف مردم دارای ریشه‌های عمیقی است. اردوغان نیز با توجه به وجود چنین زمینه‌ای، از آنها در جهت افزایش مشروعیت خود استفاده می‌کند. به باور برخی افراد، ترکیه در چند دهه اخیر توسط کشورهای غربی تحقیر شده است، از این رو آنها اقدامات اردوغان در جهت هسته‌ای شدن را تحسین نموده و آن را در جهت افزایش قدرت و پرستیژ می‌دانند. در حال حاضر تنها حزب دموکراتیک خلق‌ها یا همان کردهای طرفدار پ.ک.ک مخالف برنامه‌های هسته‌ای ترکیه هستند و سایر احزاب و گروه‌های این کشور موافق گسترش برنامه هسته‌ای ترکیه هستند.
واقعیت این است که ترکیه نیاز به سلاح هسته‌ای ندارد، چون عضو ناتو است و پوشش امنیتی هسته‌ای ناتو شامل ترکیه هم می‌شود. ناتو در استراتژی خود بارها اعلام داشته است که اگر لازم باشد به کشورهایی که دارای سلاح اتمی نیستند، اما تهدیدکننده ترکیه و سایر کشورهای عضو هستند، برای دفاع از آنها از سلاح هسته‌ای استفاده می‌کنیم. این بدان معنی است که ترکیه هم تحت پوشش و حفاظت دفاعی – هسته‌ای ناتو قرار دارد.
با این‌حال و به‌رغم موارد ذکرشده، برخی تحلیل‌گران ترکیه معتقدند که این کشور از یک تنهایی استراتژیک در منطقه رنج می‌برد. آنها بر این عقیده‌اند که هرچند آمریکا و ناتو خود را شریک آنکارا می‌دانند؛ اما در موارد بحرانی ترکیه را رها کرده‌اند. ازاین‌رو ترکیه باید اقدامات لازم در جهت افزایش امنیت ملی و اقتدار خود را در پیش گیرد که تلاش برای دستیابی به سلاح هسته‌ای را می‌بایست از این منظر مورد ارزیابی قرارداد.
با عنایت به موارد ذکر شده،به نظر می‌رسد در شرایط کنونی و در کوتاه‌مدت بنا به دلایل متعدد دستیابی ترکیه به تسلیحات هسته‌ای امری دور از ذهن است. عواملی همچون تسلط روسیه بر صنعت هسته‌ای ترکیه، کمبود نیروی متخصص، مخالفت کشورهایی همچون آمریکا، اتحادیه اروپا و ژاپن با دستیابی ترکیه به تسلیحات هسته‌ای و بسیاری از موانع دیگر از جمله چالش‌های عمده ترکیه در دستیابی به تسلیحات هسته‌ای است.
همان‌گونه که ذکر شد در کوتاه‌مدت و بنا به دلایل ذکر شده، دستیابی ترکیه به تسلیحات هسته‌ای امری دور از ذهن است. با این حال بایستی ذکر نمود که تلاش این کشور برای به دست آوردن تسلیحات اتمی، باعث ترغیب سایر کشورهای منطقه می‌گردد و آنها نیز بنا به دلایل متعددی همچون افزایش توان نظامی – امنیتی خویش، اقدامات لازم در جهت دستیابی به سلاح‌های اتمی را انجام می‌دهند و نتیجه این که با عنایت به اقدامات برخی کشورها در منطقه، یک مسابقه برای دستیابی به تسلیحات اتمی در منطقه رخ می‌دهد که منجر به مخاطره افتادن امنیت ملی ایران می‌گردد. از این رو مقامات کشورمان ضمن انجام گفتگوهای دو یا چندجانبه با کشورهای منطقه، خطرات چنین مسابقه مرگباری را به آنها گوشزد نمایند. به نظر می‌رسد شکل‌گیری یک نظام امنیت جمعی متشکل از تمام کشورهای منطقه، باعث ارتقای صلح و ثبات در منطقه خاورمیانه و نواحی پیرامون آن گردد.
*مسئولیت صحت و سقم مقاله فوق به عهده نویسنده است و انتشار آن به معنی تأیید یا بیانگر دیدگاه مرکز آینده پژوهی جهان اسلام نمی باشد.
