واژه استراتژی در اصل اصطلاحی نظامی است که در مفهوم سنتی؛ به هنر و فن طرح‌ریز، ترکیب و تلفیق عملیات نظامی برای رسیدن به یک هدف جنگی مشخص اطلاق می‌شود. (سنجابی، ۱۳۸۰: ۲۲) به عبارت دیگر، استراتژی، فرایند تنظیم روابط میان اهداف رقابت‌آمیز و ابزارها و منابع کمیاب است و بر آن است تا برای رسیدن به اهداف با کمترین هزینه، برنامه‌ای مناسب را ارائه دهد. جهت رسیدن به اهداف و منافع می‌توان از ابزارهای گوناگون استفاده کرد و راه‌های مختلف را برای تأمین آن‌ها برگزید. یکی از این ابزار و شاید مهم‌ترین آن‌ها، نیروهای مسلح و توان نظامی است. (یزدان‌فام، ۱۳۸۱: ۳۷۹- ۳۷۸) روستو استراتژی را چنین تعریف می‌کند:
«استراتژی هنر فرماندهی ارتش‌هاست که شامل هنر نبرد‌ها، هنر تحرکات و هنر استقرار یافتن است.» (روشندل، ۱۳۷۰: ۲۴۰)
استراتژی زمینی را می‌توان فن و هنر به‌کارگیری نیروها در جنگ زمینی برای نیل به اهداف سیاسی دانست. (ازغندی و روشندل، ۱۳۹۲: ۱۵۱) گروه تروریستی- تکفیری داعش با توجه به اینکه بیشتر از نیروهای پیاده‌نظام بهره می‌برد و دسترسی به امکانات دریایی و هوایی قابل توجهی ندارد، لذا می‌توان آن را فقط در حوزه زمینی تجزیه و تحلیل نمود، به همین خاطر استراتژی نظامی رهبران و حامیان منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای آن‌ها هم می‌بایستی استراتژی‌های جنگ زمینی صرف باشد.
گروه تروریستی- تکفیری داعش موسوم به «دولت اسلامی عراق و شام» بنا به اظهارات آمریکایی‌ها از جمله هیلاری کلینتون در سال ۲۰۰۶ در زمان صدارت وی بر مسند وزارت امور خارجه ایالات متحده آمریکا با همکاری اقتصادی و مدیریت میدانی عربستان صعودی تشکیل و با هدف ایجاد اهرم فشار بر دولت‌ها و تفکر مقاومت در منطقه رشد و نمو پیدا کرد. این گروه ابتدا در عراق تشکیل شد اما فعالیت‌های مسلحانه خود را در حین جنبش‌های بیداری اسلامی منطقه، در کشور سوریه به منظور انحراف افکار عمومی از بیداری اسلامی به بهار عربی و هم راستا جلوه دادن تحولات دیگر کشورها با کشور سوریه ادامه داد. پس از گذشت حدود سه سال و بروز ناکامی‌های متعدد و شروع مذاکرات صلح، گروه تروریستی- تکفیری داعش با احساس ناامنی در کشور سوریه و در حمایت حامیان خود و با همکاری و چراغ سبز بازمانده بعثی‌ها در ارتش و مردم عادی عراق، پا به جغرافیای این کشور نهاد و در یک گام استان‌های نینوا، صلاح‌الدین، الانبار، موصل و … را اشغال و افراد بسیاری از اعم از نظامیان و غیرنظامیان را قتل عام نمود. اشغال الرمادی در عراق و پالمیرا در سوریه گستره وسیعی را در دو کشور در اختیار این گروه قرار داد. به نحوی که برخی از اعضای داعش شعارهایی از قبیل «از فلوجه تا مبعوجه» را سر می‌دادند. اعضای این گروه در آن زمان حدود و ثغور حکومت خود را در دو کشورشهر فلوجه عراق و شهر مبعوجه استان حماء در سوریه معرفی می‌کردند.
افزایش حملات هوایی و زمینی به مناطق تحت کنترل داعش در سوریه و عراق، موجب تضعیف این گروه در این دو کشور شده است؛ به همین دلیل داعش بدون چشم‌پوشی از عراق و سوریه به عنوان مرکز خلافت خود به توسعه و گسترش بازوهای خود از طریق تأسیس استراتژی «بازوهای متعدد» در سایر مناطق غرب آسیا و شمال آفریقا دست زده است. داعش از سال ۲۰۱۳ میلادی فعالیت‌های خود را در سوریه آغاز و تا عراق گسترش داد. اما این گروه به مناطق تحت تصرف خود در سوریه و عراق بسنده نکرد و از سال ۲۰۱۵ حملات خود را تا شمال آفریقا توسعه داد. پیرامون نقشه جغرافیایی داعش در غرب آسیا و شمال آفریقا می‌توان گفت که این گروه در این منطقه ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی به سه شکل حضور دارد:
۱) کشورهایی که داعش مناطقی از آن‌ها را تحت سیطره و کنترل خود قرار داده است.
۲) کشورهایی که داعش بدون تصرف و کنترل مناطقی در آن‌ها حضور دارد.
۳) کشورهایی که داعش در آن‌ها به عملیات تروریستی اقدام نموده است.
گروه نخست، شامل دو کشور عراق و سوریه در غرب آسیا و لیبی در شمال آفریقا است. از اواسط سال ۲۰۱۳، نخستین دسته از شبه نظامیان داعش که به مدد چندین سال نبرد در عراق کاملاً کارآزموده شده بودند از مرزهای شرقی سوریه وارد این کشور شدند. هم اکنون، عناصر داعش در سوریه در مناطقى از استانهاى رقه، دیرالزور، حسکه، حلب، ریف دمشق، حمص، حماه، ادلب، یرموک، القلمون پراکنده هستند و در برخى از این مناطق از جمله رقه و دیرالزور کنترل کامل را به دست گرفته‌اند. داعش علاوه بر سوریه، شهرهای استراتژیکی متعددی را در عراق در اختیار دارد. جهش بزرگ داعش در عراق در ژوئن ۲۰۱۴، با تسلط بر شهر موصل و بخش بزرگی از استان‌های نینوا، صلاح‌الدین، دیالی، بابل و سامرا اتفاق افتاد.
گروه دوم، شامل کشورهای مهمی از منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا از جمله مصر، تونس، الجزایر، لبنان، فلسطین و اردن می‌شود. داعش در این کشورها بدون تصرف مناطقی و از طریق سایر گروه‌های هم پیمان خود حضور دارد. در این بین، حضور و نفوذ گروه داعش در مصر از طریق گروه انصار بیت المقدس صورت می گیرد.
انصار بیت‌المقدس که پس از بیعت با داعش، نام «ولایت سینا» را برای خود انتخاب کرده، فعالیت‌های خود را در مسیر توسعه نفوذ داعش در مصر پی گرفته است. در این میان، منطقه اصلی نفوذ و مرکز فعالیت داعش در مصر صحرای سینا می‌باشد. داعش در تونس منطقه خاصی تحت کنترل و سیطره خود ندارد، اما تعدادی از گروه‌های کوچک از جمله «جند الخلافه تونس» و «طلائع جند الخلافه» که به تازگی شکل گرفته‌اند. در رابطه با حضور داعش در لبنان باید گفت که این گروه به صورت منظم و سازماندهی شده در این کشور حضور ندارد. اما داعش دارای هسته‌های نهفته در لبنان است. در این میان گروه شبه نظامی «احرار السنه» در بعلبک لبنان طی بیانیه عمومی هم پیمانی خود را با گروه داعش و خلافت خودخوانده خود را نیز در لبنان اعلام کرد. همچنین افرادی در مناطق شمال لبنان بویژه در عکار و طرابلس حضور دارند. در مورد حضور داعش در فلسطین نیز باید گفت گروه‌ها و سازمان‌های کوچک وفادار به داعش از جمله «أنصار الدوله الإسلامیه» و «سریه عمر حدید» در نوار غزه حضور دارند که از گروه داعش حمایت می‌کنند؛ با این حال این گروه از نفوذ قابل توجهی در این منطقه برخوردار نیست. از دیگر کشورهای منطقه که داعش در آن حضور دارد، اردن می‌باشد. افراد و گروه‌های مختلفی در اردن از داعش حمایت می‌کنند. در سال گذشته یک گروه تروریستی مسلح اردنی تحت عنوان گردان «شهدای معان» اعلام کرد که با داعش بیعت کرده و آماده جهاد علیه ملک عبدالله دوم است.
گروه سوم، شامل کشورهایی که داعش در آن‌ها به عملیات تروریستی اقدام نموده است از جمله ترکیه، عربستان سعودی، کویت و یمن می‌باشد. ترکیه چندین سال است که گذرگاه مرزی بسیار مناسبی برای تروریست‌های خارجی جهت پیوستن به داعش محسوب می‌شود. در طی سه سال گذشته داعش در ترکیه دست به سازماندهی بزرگی زده است، آنکارا، استانبول، آدی یامان، غازی عنتاب و ساکاریا شهرهایی هستند که داعش در آن به فعالیت‌های مختلفی از جمله جذب نیرو اقدام کرده است. داعش تا به امروز حملات متعددی را علیه شیعیان عربستان سازماندهی کرده است. از جمله مناطق عربستان که همواره مورد حملات ادواری داعش قرار گرفته است می‌توان به منطقه الشرقیه، منطقه عرعر و ریاض اشاره کرد. گروه داعش همچنین، مسئولیت چندین عملیات بمب‌گذاری را در مساجد شیعیان عربستان در شرق این کشور بر عهده گرفته و از شبه نظامیان خود خواسته تا به این بمب‌گذاری‌ها ادامه دهند. داعش در کویت نیز به فعالیت تروریستی اقدام نموده است. در روز جمعه ۲۶ ژوئن ۲۰۱۵ یک شخص در عملیاتی انتحاری خود را در وسط مسجد امام صادق (علیه السلام) شیعیان در منطقه الصوابر منفجر کرد که در نتیجه آن ۲۷ نفر از نمازگران کشته شدند. به دنبال آن گروه داعش طی بیانیه‌ای مسئولیت این انفجار را برعهده گرفت. به طور رسمی داعش، خلافت خود را در یمن در اوایل سال ۲۰۱۵ اعلام کرد. نیروهای داعش همچنین در آوریل ۲۰۱۵ با انتشار کلیپی، پرچم سیاه این گروه را در پایتخت یمن، صنعا به اهتزاز درآوردند. (نجات، ۱۳۹۵) روزنامه فرانسوی لوموند استراتژی داعش در حمله به عراق را ایجاد گسست در قوس شیعی منطقه عنوان کرده که از زمان حمله آمریکا به عراق و روی کار آمدن یک حکومت شیعه در بغداد، از تهران تا بیروت ادامه یافته است. همچنین به تضادهای استراتژی داعش با استراتژی سازمان القاعده به رهبری ایمن الظواهری اشاره کرده و می‌نویسد:
«بر خلاف القاعده که بر به کار گرفتن تمامی قوا علیه غرب و دوری از مبارزه با شیعیان تاکید می‌کند، داعش براین باور است که از زمان خروج نیروهای آمریکایی از عراق، ازاین پس اولویت در مبارزه با دشمنان امروز است، نه دشمنان دیروز.»
برخلاف استراتژی بین‌المللی مبارزه با غرب القاعده، استراتژی داعش مبارزه در ابعاد منطقه‌ای است: عراق، سپس سوریه، و درنهایت لبنان و اردن، حتی فلسطین. (http://hamshahrionline.ir) پیش از نطق تاریخی ابوبکر بغدادی در تیرماه ۱۳۹۳ در مسجد موصل، نیروهای او سه استان از چهارده استان سوریه را تصرف کرده بودند و در پنج یا شش استان مشغول نبرد بودند. نیروهای هوادار داعش از یک سو با ارتش سوریه و از سویی دیگر با معارضینی چون النصره (القاعده سوریه) و ارتش آزاد سوریه (جیش الحر) می‌جنگیدند و خودشان هم گمان نمی‌بردند این گونه و به سرعت دومین استان پهناور عراق (با مساحتی نزدیک به ۴۰۰۰۰ کیلومتر مربع) را در اختیار بگیرند. آندری کورت کرونین در شماره آوریل ۲۰۱۵ دو ماهنامه فارین افیرز شورای روابط خارجی آمریکا طی مقاله‌ای تحقیقی بدین جمع‌بندی می‌رسد که داعش گروهی است که حداقل ۳۰۰۰۰ جنگنده زبده و مصمم دارد، ۸۰۰۰۰ کیلومتر مربع زمین در دو کشور عراق و سوریه را در اختیار گرفته، عضوگیری گسترده‌ای را از شرق و غرب بین زنان و مردان در دستور کار قرار داده، رسانه‌های ارتباطی محیرالعقولی دارد، منابع مالی مطمئنی سازماندهی نموده و عملیات‌های نظامی بسیار پیچیده‌ای را به اجرا نهاده است. طبق برآورد و اعلام سازمان‌های امنیتی آمریکا، داعش موفق شده است ۱۵۰۰۰ جنگنده را از ۸۰ کشور دنیا سازماندهی کند. تعداد پرشماری از اعضای داعش اهل تونس، عربستان سعودی، استرالیا، روسیه، فرانسه و بریتانیا هستند. طبق گزارش F.B.I داعش در بین جوانان و نوجوانان ایالت دنور، آناپولیش و حومه شیکاگو هم هوادارانی دارد. در سال ۱۳۹۴ داعش توانسته است از مرز ترکیه با سوریه (۸۲۲ کیلومتر) تا مرکز الانبار در غرب عراق جمعیتی به تعداد ۸-۷ میلیون نفر را در مساحتی حدود ۸۰- ۷۰ کیلومتر مربع زیر مهمیز خود در آورد. این جمعیت، معادل جمعیت جمهوری آذربایجان و دو برابر جمعیت اقلیم کردستان عراق است. اکنون داعش، ۳۵۰۰۰ نیروی خود را از عرسال در شرق لبنان تا دیاله در غرب عراق و از کوبانی در جنوب ترکیه تا الانبار در جنوب شرق این کشور در عراق پراکنده است. (نصری، ۱۳۹۵)
به نظر می‌رسد گروه تکفیری- تروریستی داعش با حمایت، حامیان غربی- عربی به همراه متحدین منطقه‌ای خود از جمله رژیم صهیونیستی اشغالگر قدس و ترکیه با بهره‌گیری از عناصر چندگانه خود جهت حفظ و بقای وجودی، استراتژی خاصی را دنبال می‌کنند که می‌توان نام آن را استراتژی «بازیگر سیال در فضای منعطف» نامید. عناصر و ابزار لازم در این استراتژی را می‌توان با یک مثال عینی توضیح داد. فرض کنید مقداری آب در یک بادکنک ریخته‌ایم. حال عناصر و ابزار این مثال را با این استراتژی تطبیق می‌دهیم. عناصر و ابزار مذکور شامل: نیروی انسانی و تجهیزات سیال به عنوان آب، جغرافیای متغیر و منعطف غرب آسیا به عنوان بادکنک، استراتژی خارجی و کمک‌های مالی و سیاسی به این گروه با هدف بازکننده فضاهای جغرافیایی جدید به عنوان هوای درون بادکنک که این گروه را جهت نیل به اهدافش یاری می‌کند. اما در مقابل جبهه مقاومت متشکل از کشورهای جمهوری اسلامی ایران، عراق، سوریه، حزب الله لبنان، گروه‌های مقاومت فلسطینی و دیگر کشورها در برابر این گروه صف‌آرایی کرده‌اند که به عنوان فشار خارجی که از بیرون دیواره بادکنک به آن فشار می‌آورند تا آب داخل بادکنک را بخار و یا آن را از داخل بادکنک به خارج آن هدایت کنند. اما استراتژی‌های موفقی که می‌توان در این خصوص جهت نیل به موفقیت در برابر این گروه تکفیری- تروریستی مورد استفاده قرار داد، روش‌هایی است که عبارتند از: ۱- بخار کردن آب بادکنک؛ ۲- خروج هدایت شده آب از درون بادکنک.
در روش اول علی‌رغم اینکه آب درون بادکنک می‌ماند اجازه جابه‌جایی به آن داده نمی‌شود و باز گذاشتن دهانهخروجی بادکنک، به مرور زمان این آب را حرارت داده تا بخار شود به نحوی که حتی یک قطره دیگر از آن هم در بادکنک نماند. سون تزو در رابطه بر بازگذاشتن راهی برای دشمن و عدم فشار بیش از حد لزوم بر او تأکید می‌ورزد. او می‌گوید: «هنگامی که دشمن را محاصره می‌کنید، دریچه‌ای را باز بگذارید. دشمن نومید را خیلی تحت فشار قرار ندهید.» (Hart, 1967: 12) در این روش در واقع تروریست‌ها در جغرافیای قابل تغییر و منعطف غرب آسیا می‌مانند، اما ابتدا ویژگی انعطاف جغرافیا را به‌صورت مقطعی از بین برده، سپس با اعمال فشار نظامی بیرونی به صورت احاطه کامل و نه جبهه‌ای به آن‌ها بصورت همه جانبه و نه منطقه‌ای به نحوی که قابلیت سیالیت و جابه‌جایی نداشته باشند نسبت به انهدام آن‌ها اقدام می‌شود تا جایی که دیگر تروریستی در هیچ نقطه‌ای نماند که البته این امر با یک عزم جدی و عمومی امکان‌پذیر است.
در روش دوم می‌بایست ابتدا از دهانه خروجی بادکنک تا نقطه معین و از پیش تعیین شده، مسیری امن و غیرقابل نفوذ به بیرون طراحی نمود سپس دهانه باکنک را باز کرد آب را از درون آن به نقطه تعیین شده هدایت نمود. بنا به گفته سون تزو هنگامی که دشمن را محاصره می‌کنید، دریچه‌ای را باز بگذارید، «هدف پیروزی، نابودی فیزیکی کلی دشمن نیست بلکه از بین بردن اراده مقاومت و کنترل ذهنی و فیزیکی وی می‌باشد.» (ازغندی و روشندل، ۱۳۹۲: ۱۷) در این روش «ریشه‌کن کردن داعش نیازمند همکاری نظامی – امنیتی نزدیک دولت‌ها در یک قالب محدود و هدفمند است. این همکاری باید با یک دستور کار مشخص، زمان‌بندی شده و متکی بر یک دیپلماسی چندجانبه صورت پذیرد. چنین روشی راه را بر تفسیرهای گسترده از اهداف بلندمدت و بعضا منافع ـ محور کشورها می‌بندد. حضور همه کشورها، اعم از کوچک و بزرگ، در مبارزه با داعش برای تقویت حس تهدید مشترک در منطقه ضروری است. این روش همچنین از بلوکیزه کردن مسائل منطقه‌ای بین قدرت‌های بزرگ منطقه (مثلا بین ایران و عربستان سعودی) جلوگیری می‌کند که خود منشأ بی‌اعتمادی برای کشورهای کوچک‌تر منطقه است. چنین روشی همچنین می‌تواند گامی اعتمادساز برای همکاری‌های بیشتر منطقه‌ای باشد.» (برزگر، ۱۳۹۵) در واقع جبهه مقاومت به تنهایی و یا به کمک دیگر مجامع و نهادهای بین‌المللی می‌بایست جغرافیای معینی را انتخاب و پس از خلع سلاح تروریست‌ها، از یک کانال امن تروریست‌های تکفیری را به آن مکان انتقال داده و با گذشت زمان نسبت به تغییر افکار و رفتار آن‌ها اقدام نمایند.
منابع و ماخذ:
سنجابی، علیرضا، (۱۳۸۰)، «استراتژی نظامی» چاپ دوم، تهران: پاژنگ.
یزدان‌فام، محمد، (۱۳۸۱)، «استراتژی نظامی آمریکا پس از حملات ۱۱ سپتامبر»، مجله نگاه، سال سوم، شماره ۲۱.
روشندل، جلیل، (۱۳۷۰)، «تحول در مفهوم استراتژی»، مجموعه مقالات اولین سمینار تحول مفاهیم، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.
ازغندی، علیرضا و جلیل روشندل، (۱۳۹۲)، مسائل نظامی و استراتژیک معاصر، چاپ چهاردهم، تابستان، تهران: نشر سمت.
نجات، سیدعلی، (۲۳/۱/۱۳۹۵)، مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه، کد مطلب ۳۶۲۵۴، http://article.irna.ir/fa/c1_6097
(۴/۴/۱۳۹۳)، استراتژی داعش در عراق و شام، کد مطلب ۲۶۳۶۱۳، http://hamshahrionline.ir/details/263613/world/views
برزگر، کیهان، (۱۳/۰۴/۱۳۹۵)، «راه حل شکست داعش»، پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه، ۱۳/۴/۱۳۹۵، http://fa.cmess.ir/View/tabid/127/ArticleId/3035/.aspx
نصری، قدیر، (۱۳/۰۴/۱۳۹۵)، «صنعت خشونت»، پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه، http://fa.cmess.ir/View/tabid/127/ArticleId/3036/.aspx
Liddell Hart, B.H. (1967) ; Strategy: The Indirect Approach ; London: Faber.
————————————
توجه : مسئولیت صحت و سقم مقالات، یادداشت ها و مصاحبه های منتشر شده به عهده نویسنده بوده و صرف انتشار به معنی تائید آن نمیباشد.
