(سیدمحسن عمادی؛ پژوهشگر مسائل بین‌الملل)
مقدمه
تعیین روز 15 مارس به‌عنوان روز جهانی مبارزه با اسلام‌هراسی توسط وزرای خارجۀ کشورهای اسلامی در چهل‌وهفتمین نشست سازمان همکاری اسلامی (نیامی – نیجر، نوامبر 2020) و برگزاری مجازی اولین نشست گرامیداشت این روز در نیویورک در 27اسفند1399 با مشارکت دبیرکل سازمان ملل متحد، رئیس مجمع عمومی سازمان ملل، دبیرکل سازمان همکاری اسلامی و وزرای خارجه و مقامات کشورهای اسلامی، از جمله محمدجواد ظریف، وزیر خارجۀ جمهوری اسلامی ایران، نقطه عطفی در مبارزه با پدیدۀ اسلام‌هراسی محسوب می‌شود. تعیین روز جهانی مبارزه با اسلام‌هراسی اقدام شایسته‌ای است که می‌تواند به‌عنوان فرصتی جهانی در سطوح عالی مقامات سیاسی جهان برای مبارزه با پدیدۀ اسلام‌ستیزی و خشونت علیه مسلمانان و اهانت به مقدسات این دین توحیدی مورد بهره‌برداری قرار گیرد؛ اما مبارزۀ قاطع با اسلام‌هراسی نیازمند پرداختن به ریشه‌های این پدیده است. اسلام‌هراسی، به‌عنوان شکل جدید نژادپرستی و افراط‌گرایی ملی‌گرایانه در غرب، بدون مبارزه با ریشه‌های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و دینی آن، با خشونت بیشتری در آینده به حیات خود ادامه خواهد داد. علاوه بر ظهور جریان‌های اسلام‌ستیز در غرب، بی‌تردید، ظهور گروه‌هایی تروریستی مانند القاعده، داعش و جبهه‌النصره طی سه دهۀ اخیر در برخی کشورهای اسلامی در مخدوش‌کردن چهرۀ اسلام و کمک به افزایش اسلام‌هراسی تأثیرگذار بوده است. با توجه به مطلب فوق، این سئوال پیش روی ما قرار دارد که آیا اساساً سازوکارها و اقدامات سازمان همکاری اسلامی یا اعضای مؤثر آن، در مسیر مبارزه با اسلام‌هراسی قرار دارد یا خیر و کشورهای اسلامی چگونه می‌توانند به روند فزایندۀ اسلام‌هراسی خاتمه دهند. این نوشتار با بررسی اجمالی اسلام‌هراسی در جهان و نتایج و پیامدهای آن تلاش می‌کند راهکارهای پیشنهادی خود در این خصوص را ارائه دهد.
چهارچوب‌های نظری و مفهومی اسلام‌هراسی
اسلام‌هراسی در تعریف سازمان همکاری اسلامی به‌معنای «ترس بیش از حد از اسلام و مسلمانان و هر چیز مرتبط با این دین مانند مساجد، مراکز اسلامی، قرآن کریم، حجاب و… توصیف شده که شامل نژادپرستی و تبعیض در زندگی روزمره، رسانه‌ها، محل کار و حوزه‌های سیاسی و اجتماعی می‌گردد. این پدیده از طریق اقدامات خشونت‌آمیز مانند سوزاندن مساجد، تخریب اموال و املاک، توهین به بانوان محجبه، توهین به پیامبر اسلام یا نمادهای مقدس اسلام به منصۀ ظهور می‌رسد.»[1]
گزارشگر شورای حقوق بشر سازمان ملل در گزارش اخیر خود که به چهل‌ونهمین نشست شورای حقوق بشر (مارس 2021) ارسال شده است، معتقد است سوءظن نهادی به مسلمانان ابعاد اپیدمیک[2] پیدا کرده است. وی اسلام‌هراسی را مجموعه‌ای از ایده‌ها یا ایدئولوژی‌هایی می‌داند که شامل دو فرایند است که طی آن‌ها اسلام و مسلمانان اولاً دارای صفات ذاتی منفی هستند و ثانیاً به‌عنوان دیگری (غیرخودی) تلقی می‌شوند. به‌باور او، کسانی که ذهنیت اسلام‌ستیزانه دارند، اسلام را که دینی جهانی با تفسیرها و شیوه‌های گسترده و متنوع در سراسر جهان است، عقیده‌ای یکپارچه و بنیادگرا می‌دانند که طرف‌دار خشونت و تبعیض جنسیتی است. وی معتقد است: «ذهنیت اسلام‌ستیزانه با انکار اسلام به‌عنوان یک دین، آن را یک ایدئولوژی سیاسی ایستا می‌داند که «تمدن غرب» و دیگر کشورهایی را که مسلمانان در آن در اقلیت قرار دارند، در معرض خطر قرار داده است. به‌موازات آن، مسلمانان به‌عنوان پیروان دین اسلام، به‌عنوان «غیرخودی‌هایی» غیرقابل‌اعتماد و شیطانی وصف می‌شوند که قصد دارند ارزش‌های خود را از طریق خشونت، زادولد بیش از اندازه و رادیکالیسم به غیرمسلمانان تحمیل کنند.»[3]
بر اساس نظر گزارشگر شورای حقوق بشر، تلقی کشورهای غربی از مسلمانان به‌عنوان «دیگری خارجی» و «غیرخودی» نوعی نژادپرستی است که به مسلمانان، هویت ثابت فرهنگی و نه‌فقط مذهبی می‌بخشد. با تکیه بر دین، نژاد و فرهنگ مسلمانان، این افراد در کشورهای غربی به‌عنوان گروه اجتماعی جدا از اکثریت، متمایز می‌شوند و بر اساس این تمایزات با آنان به‌صورت افراد فروتر جامعه برخورد می‌شود. بنابراین، برخی، اسلام‌هراسی را نوعی نژادپرستی علیه مسلمانان تعریف می‌کنند. [4]
بر این اساس، رشد فزایندۀ پدیدۀ اسلام‌هراسی، به‌ویژه در غرب در دهه‌های اخیر، در عوامل متعددی ریشه دارد که از آن جمله می‌توان به ظهور دیدگاه‌های نژادپرستانه و ملی‌گرایانۀ افراطی و مفهوم‌سازی نظریه‌های موهومی مانند نظریۀ برتری سفیدپوستان[5] و جایگزینی بزرگ[6] اشاره کرد. نظریۀ اخیر معتقد است جمعیت سفیدپوست اروپایی و به‌طور کلی غربی، به‌دلیل برخی اقدامات نادرست سیاست‌گذاران کشورهای اروپایی مانند پذیرش مهاجران، از نظر جمعیتی و فرهنگی در حال جایگزین‌شدن با جمعیت‌های غیراروپایی، به‌ویژه جمعیت‌های مسلمان از کشورهای عربی و آفریقایی هستند.
اسلام‌هراسی در کشورهای غربی
رسانه‌های مهم غربی، سیاست‌مداران قدرتمند و تأثیرگذار بر فرهنگ عامه و نیز گفتمان‌های آکادمیک، اظهارات کلیشه‌ای منفی دربارۀ مسلمانان و اسلام را به‌طور مستمر منتشر می‌کنند. پژوهش کمیسیون اروپا علیه نژادپرستی و نابردباری[7] نشان می‌دهد که برای مثال، در بیش از600هزار خبر در رسانه‌های هلندی در سال‌های 2016 و 2017، واژه‌هایی مانند «رادیکال»، «افراطی» و «تروریستی» بیشترین صفاتی بودند که برای توصیف مسلمانان به کار گرفته می‌شدند. این پژوهش‌ها نشان می‌دهند که رسانه‌ها در چندین کشور اروپایی، به‌طور نامتناسب، بر زوایای منفی اخبار مربوط به مسلمانان تمرکز می‌کنند.[8]
به‌علاوه، جنایات مبتنی بر تنفر از مسلمانان در سال 2017 در 29 کشور عضو سازمان امنیت و همکاری اروپا به اوج خود رسید. بین سال‌های 2014 و 2019، بیش از 10هزار حادثۀ ناشی از اسلام‌هراسی در سراسر ایالات متحده ثبت شده است. در سال 2019، در شدیدترین و مرگبارترین حمله علیه مسلمانان، حمله فردی مسلح به نمازجمعه در دو مسجد در کریست چرچ نیوزیلند به کشته‌شدن 51 نفر و زخمی‌شدن 40 نفر از نمازگزاران منجر شد. در مساجد کانادا، انگلستان و نروژ نیز حملات خشونت‌آمیز مشابهی به مسلمانان رخ داد که به کشته و زخمی شدن تعدادی از آنان انجامید.[9]
در این بین، زنان مسلمان نیز به‌طور مشخص و نامتناسب، هدف جنایات نفرت‌گرایانۀ ناشی از اسلام‌هراسی قرار می‌گیرند. 90 درصد از این‌گونه حوادث در هلند و 81 درصد در فرانسه رخ داده است. به همین ترتیب در انگلیس و استرالیا، قربانیان حملات اسلام‌هراسی، بیشتر، زنان و عاملان آن عمدتاً مردان هستند. زنان و دختران مسلمان در فضای عمومی با آزارهای لفظی، ناسزا، ارعاب جسمی و تهدید به مرگ هدف قرار می‌گیرند؛ مثلاً در نظرسنجی انجام‌شده در استرالیا 96 درصد از زنان مسلمان گزارش کرده‌اند به‌دلیل سرکردن روسری مورد حمله قرار گرفته‌اند. بر اساس گزارشی از اسلواکی، مردی عابر در خیابان تلاش کرده بود زن مسلمان محجبه‌ای را که کودک خود را در آغوش داشت، خفه کند.[10] مواردی که ذکر شد، نمونه‌هایی از اسلام‌هراسی در کشورهای غربی هستند که در گزارش سازمان ملل مکتوب شده است.[11]
محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجۀ جمهوری اسلامی ایران، در سخنان خود در گرامیداشت روز جهانی مبارزه با اسلام‌هراسی گفت در دهه‌های اخیر، جریان‌های رسانه‌ای متعددی علیه مسلمانان، تحت‌عنوان شبکه‌های خبری و گروه‌های نژادپرست که تحت‌پوشش اتاق فکر و گروه‌های مدنی فعالیت کرده و هدفشان ایجاد فضای رعب و وحشت علیه مسلمانان است، در غرب ظهور یافته‌اند.» به‌گفتۀ او، زمان آن فرا رسیده است که رهبران کشورهای غربی، نفرت‌پراکنی و اقدامات خشونت‌آمیز علیه مسلمانان را محکوم کرده و اقدامات لازم را برای جلوگیری از نقض حقوق اولیۀ انسانی مسلمانان به عمل آورند.[12]
نقش گروه‌های تکفیری در تشدید اسلام‌هراسی
تردیدی نیست که اقدامات خشن و غیرانسانی گروه‌هایی مانند داعش که تحت‌لوای دولت اسلامی انجام گرفته است، در گسترش نمایی منفی از اسلام و مسلمانان در جهان بسیار مؤثر بوده است. به همین دلیل، وزیر خارجۀ جمهوری اسلامی ایران در سخنان خود در نشست پیش‌گفته بیان کرد: «ما نیازمند ریشه‌کنی افراط‌گرایی در درون جهان اسلام و مقابلۀ منسجم با کسانی هستیم که ایدئولوژی نفرت‌انگیز تکفیری را صادر می‌کنند.»[13] برخی کشورها در درون مجموعه کشورهای اسلامی، مانند عربستان سعودی، منبع تأمین بودجۀ گروه‌های تروریستی و پشتیبانی از آنان هستند و گفته می‌شود از گروه‌هایی مانند طالبان، القاعده، لشکر طیبه و جبهه‌النصره حمایت می‌کنند.[14] به‌گفتۀ یکی از فعالان حقوق بشر در نشست «ماجراجویی‌های نظامی عربستان سعودی» در لندن، گروه‌های بوکوحرام، الشباب، طالبان، القاعده و داعش، جملگی از ایدئولوژی وهابی عربستان سعودی زاده شده‌اند و همگی در داشتن افکار وهابی – تکفیری، مشترک‌اند. بدین ترتیب، رژیم تکفیری – وهابی عربستان سعودی مادر همۀ این سازمان‌ها و گروه‌های تروریستی است.[15]
در چنین شرایطی، سازمان همکاری اسلامی و اعضای آن، مسئولیت سنگینی در مقابله با اسلام‌هراسی بر عهده دارند. یکی از وظایف این سازمان، نظارت بر وضعیت مسلمانان در کشورهای غیراسلامی است. از سال 2005، بخشی تحت‌عنوان «رصد اسلام‌هراسی»[16] در دبیرخانۀ سازمان همکاری اسلامی شکل گرفته است که به ارائۀ گزارش‌های ادواری از اسلام‌ستیزی در جهان می‌پردازد. همچنین، کمیسیون مستقل حقوق بشر[17]، به‌عنوان یکی از نهادهای سازمان همکاری اسلامی، برای پیگیری موضوعات حقوق بشری در چارچوب این سازمان تأسیس شده است که یکی از موضوعات آن، پیگیری حقوق بشر اقلیت‌های مسلمان است. قطعنامه‌های شورای وزیران سازمان همکاری اسلامی نیز یکی دیگر از سازوکارهای این سازمان برای پیگیری مسائل موردعلاقۀ کشورهای اسلامی، از جمله وضعیت مسلمانان در سایر کشورهاست. دبیر کل سازمان همکاری اسلامی نیز در سخنان خود در نشست روز جهانی مقابله با اسلام‌هراسی به فعالیت‌های این سازمان برای ایجاد فضای هم‌زیستی میان ادیان، مانند گفت‌وگوی مسلمانان و بودایی‌ها[18] و گفت‌وگوی مسلمانان و مسیحیان ارتودوکس[19] اشاره نمود.[20]
با وجود سازوکارهای فوق، سازمان همکاری اسلامی، تحت‌سیطرۀ قدرت هژمون عربستان سعودی، عملاً فعالیت مؤثری در مقابله با اسلام‌هراسی انجام نمی‌دهد. تسلط کامل عربستان بر این سازمان از یک‌سو و ملاحظات روابط گسترده با غرب از جانب کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی از سوی دیگر موجب شده است واکنش‌ها به رشد فزایندۀ اسلام‌ستیزی به صدور بیانیه‌ها و قطعنامه‌های بی‌پشتوانه و بی‌اثر محدود گردد که ثمرۀ عملی چندانی ندارند.
نتیجه
در پایان، تأکید بر این نکته ضروری است که به‌واسطۀ بی‌عملی کشورهای اسلامی و اقدامات مخرب گروه‌های تروریستی تکفیری، اسلام‌هراسی هم‌اکنون به پدیده‌ای رایج یا به‌تعبیر گزارشگر شورای حقوق بشر، به اپیدمی تبدیل شده است و با وجود اینکه این پدیده با بدیهی‌ترین اصول بین‌المللی حقوق بشر در تعارض است، روندی عادی و فراگیر در جهان پیدا کرده است. بنابراین به‌منظور برخورد جدی‌تر با این پدیده، راهکارهایی پیشنهاد می‌شود:
1. بزرگداشت معنادار و جدی روز جهانی مبارزه با اسلام‌هراسی در 15 مارس هر سال توسط همۀ کشورهای اسلامی به‌منظور افزایش آگاهی جهانی به این پدیده. ذکر این نکته لازم است که تعیین روز 15 مارس به‌دلیل وقوع حملۀ تأسف‌بار تروریستی به دو مسجد در نیوزلند در 15مارس2019 است؛
2. محکومیت نفرت‌پراکنی و اقدامات خشونت‌آمیز علیه مسلمانان توسط رهبران کشورهای غربی و اتخاذ اقدامات جدی توسط آنان برای جلوگیری از نقض حقوق اولیۀ انسانی مسلمانان. در این ارتباط لازم است سازمان همکاری اسلامی انجام اقدامات جدی رهبران غربی را همواره رصد کند؛
3. برگزاری گفت‌گوهای منظم بین‌الادیانی توسط سازمان همکاری اسلامی با حضور نمایندگان سایر ادیان؛
4. ریشه‌کنی افراط‌گرایی در درون جهان اسلام و مقابلۀ منسجم با کسانی که ایدئولوژی نفرت‌انگیز تکفیری را صادر می‌کنند.
مسئولیت صحت و سقم مطالب موجود در یادداشت‌ها، مقالات و مصاحبه‌های منتشرشده در سایت به‌عهدۀ نویسنده است و انتشار آن‌ها الزاماً به‌معنای تأیید مطلب یا بیانگر دیدگاه‌های مؤسسه نیست.
[1] https://www.oic-oci.org/page/?p_id=182&ref=61&lan=en&x_key=observatory
[2] epidemic proportions
[3] Report of the Special Rapporteur on freedom of religion or belief, A/HRC/46/30, p.4
[4] Ibid, p.5
[5] white supremacy
[6] Great Replacement
[7] European Commission against Racism and Intolerance (ECRI)
[8] Report of the Special Rapporteur on freedom of religion or belief, A/HRC/46/30, p.5
[9] Ibid, p. 14
[10] Ibid. p.15
[11] براي اطلاعات بيشتر در مورد وضعيت اقليت هاي مسلمان در ساير كشورها به كتاب منتشر شده توسط سازمان همكاري اسلامي در سال 2020 به آدرس مراجعه شود: https://www.oic-oci.org/upload/media/books/minority_book_en.pdf
[12] https://www.mfa.gov.ir/portal/newsview/632007
[13] Ibid.
[14] Edward Clifford (2014-12-06). “Financing Terrorism: Saudi Arabia and Its Foreign Affairs”. brownpoliticalreview.org. https://www.everycrsreport.com/reports/RL32499.html
[15] https://avapress.com/fa/90828/
[16] Islamophobia Observatory
[17] Independent Permanent Human Rights Commission (IPHRC)
[18] Buddhist-Muslim dialogue
[19] Muslim-Orthodox dialogue
[20] https://oic-oci.org/topic/?t_id=25945&ref=16308&lan=en
