وضعيت هيدروپلتيك تركيه
ترکیه دارای وضع آبی مناسب می باشد، یعنی دارای میانگین بارش بالای 500 میلی لیتر است و تقریبا جز کشور های متوسط دنیا است و در قیاس با ایران ، عراق ، سوریه و منطقه خاورمیانه جز کشور های پر آب محسوب می شود و وضعیت مناسبی دارد. البته میانگین بارش در بخش هاي مختلف متفاوت است ولی به هر شکل وضعیت متوسطی از لحاظ میانگین بارندگی دارد. دو رود بزرگ دجله و فرات از کوه های توروس سر چشمه می گیرند و دو رود سیحون و جیحون نیز به مدیترانه می ریزند. بنابراین ترکیه وضعیت مناسبی از لحاظ منابع آبی در مقایسه با کشور های همسایه دارد.
برنامه های آبی کشور ترکیه در چند دهه گذشته
ترکیه بعد از تاسیس یعنی بعد از جنگ جهانی اول به تدریج مراحل توسعه خود را با کمال آتاترک شروع کرد و ادامه داد. در دهه 1970 و بعد از این که قیمت نفت یکباره گران شد، دو اتفاق مهم افتاد، از یک طرف ترکیه به دلیل پایین بودن منابع مالی و عدم توانایی در تامین منابع مالی با بحران تامین انرژی مواجه شد و از طرف دیگر افزایش قیمت نفت باعث شد کشور های عرب دارنده منابع نفتی، جایگاه بالایی در هرم قدرت منطقه پیدا نمایند، بنابراین کشور ترکیه احساس تهدید نمود و در نتیجه تصمیم گرفت به منابع انرژی روی آورد تا از یک طرف وضعیت اقتصادی خود را بهبود ببخشد و از طرف دیگر بتواند مقداری فشار را به کشور های همسایه عرب از جمله عراق و سوریه وارد کند. در نتیجه در سال 1970پروژه گاپ را که عبارت بود از طراحی حدود بیست سد بر روی رود های دجله و فرات که بتواند از آن ها برای توسعه کشاورزی در مناطق جنوب شرقی ترکیه استفاده نماید، طراحي كرد. در این حین فشارهایی به کشور های قدرتمند سوریه و عراق وارد شد و مشکلاتی برای کرد های کردستان عراق ایجاد کرد. در واقع به طور مشخص ترکیه شروع به بهره برداری سیاسی از آب هایی که در سرزمین تركيه جاری بود نمود . ترکیه کشور بالادستی در قیاس با کشور های پایین دست منطقه به شمار می رفت.
وضعیت کنونی و نگاه ترکیه به استفاده از آب های رود های دجله و فرات
ترکیه قاعدتا برای توسعه کشاورزی و صنعتی به آب وابسته است. در چند سال اخیر از یک طرف سوریه و از طرف دیگر عراق دچار مشکل و بحران شدند و ترکیه می توانست از این منابع آبی به عنوان ابزاری برای تهدید نمودن این کشور ها استفاده کند، همانطور که تا کنون نیز این گونه عمل کرده و در مقابلهمه فشارها و اعتراضات این کشور ها نسبت به برداشت بی رویه آب تركيه، به رویه و برنامه خود ادامه داده است . در سال های اخیر اخباری از سوی دولت ترکیه در رابطه با طراحی پروژه جدید وجود نداشته است، اما با توجه به خشکسالی های اخیر در منطقه انتظار می رفت که در واقع ترکیه ملاحظه ی بیشتری به منابع آبیش داشته باشد و در رابطه با میزان آبی که برای دو کشور عراق و سوريه رها می کند تجدید نظر نماید، اما این اتفاق رخ نداد . این اقدام ترکیه باعث خشکسالی های بزرگی در عراق و سوریه به ویژه در جنوب عراق شد. کمبود آب های دجله و فرات باعث بیابان زایی گشته و مشکلات ریز گرد ها به دنبال آن ها ایجاد شد.
وضعیت هیدروپلیتیک ترکیه در منطقه خاورمیانه و دیپلماسی آب ترکیه نسبت به جهان عرب و کشور های همسایه
ترکیه از آب به عنوان ابزار قدرت استفاده می کند، در گذشته نیز این حالت وجود داشته است، یعنی ترکیه در زمان گرانی نفت پیشنهاد احداث خط لوله صلح را نمود، به این منظور که آب های سیحون و جیحون که به مدیترانه می ریزد را از طریق دو خط لوله، نخست به کشور های حاشیه خلیج فارس و دیگری نیز به اردن و عربستان ادامه مسیر دهد و آب این کشور ها را تامین نمايد. اگر این اتفاق رخ می داد و کشور ها با این اقدام و خواست ترکیه موافقت می نمودند، این مسئله موجب وابستگي این کشور ها از لحاظ تامین آب به کشور ترکیه می شد و به نوعی اهرم آبي زندگیشان در کشور ترکیه قرار داشت. اکنون نیز ترکیه همین دیدگاه را دارد و از منابع آبی در کشورش برای افزایش قدرت داخلی و اعمال فشار بر کشور های همسایه استفاده می نماید و به نوعی قدرت نمایي ژئوپلیتیک تركيه مدیون آب هایی است که در کشورش جاری است.
بحران داعش و گذر دجله و فرات از عراق و سوریه و رویکرد تركيه آب به عنوان ابزار
در قواعد بین المللی قانون مشخصی در مورد نحوه ی استفاده از آب های مرزی و رودخانه های مرزی نداریم. به این معنا که برای کشور های بالا دست ذکر شده که به صورت منصفانه برداشت نموده و ملاحظه کشور های پایین دست را نمایند. بنابراین دولت های مستقر در عراق نمی توانند به صورت قانونی اقدامی علیه ترکیه انجام نمایند و قانونا از ترکیه تقاضا کنند که آب بیشتری در اختیارشان قرار دهند. لذا ترکیه می تواند از این ظرفیت استفاده نماید. به این شکل که برای گروه هایی که اکنون در عراق و سوریه فعال (مثل داعش) در صورت نیاز از آب مانند ابزار استفاده نماید و به این گروه ها زمانی که قدرت را در اختیار گرفتند آب انتقال دهد و یا این که مجرای آب را بر روی آن ها قطع نماید. در واقع آب ابزار واسلحه ای در دست ترکیه است. البته ترکیه در عراق موضع مخالفی با داعش دارد ولی در سوریه چون با بشاراسد مشکل دارد و به نوعی از داعش حمایت می نماید، می توانند آب را در اختیار داعشی ها قرار دهد تا بتوانند از آب در سرزمین هایی که در اختیار داعش است استفاده نمایند و در واقع پایه های قدرت خود را درمنطقه تثبیت نمایند.
رویکرد آبی ترکیه و تاثیراتی بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران
بخشی از مشکلاتی که کشور ما درگیر آن است بحث ریزگرد ها می باشد. درصدی از منشا این ریزگرد ها از عراق است و مربوط به سیاست های آبی ترکیه می شود، یعنی کمبود آبی که در عراق وجود دارد بخشی از آن ناشی از سیاست های ترکیه است و امنیت زیست محیطی ما را تحت تاثیر قرار داده است. از طرف دیگر اگر ترکیه بخواهد مانع از ورود آب به عراق و سوریه شود و به نوعی اقتصاد و کشاورزی این کشور ها را تحت تاثیر قرار دهد، (به این معنا که برای دولت های عراق و سوریه که از دوستان ایران به شمار می روند مشکل ایجاد کند) در واقع هر گونه ناکامی و تضعیف این کشور ها و ایجاد بحران در این کشور ها به منزله ی این است که کشور ما نیز تحت تاثیر این بحران ها قرار گرفته و تهدید شده است. بنابراین اگر ترکیه اراده ای داشته باشد، می تواند برای کشور ما نیز دردسرهایی ایجاد کند. همانطور که هم اکنون در زمینه زیست محیطی مشكل ایجاد نموده و فشار هایی به مردم کشور ما متاثر از سیاست های آبی ترکیه وارد می شود.
آینده ی رویکرد ترکیه در حوزه بهره گیری از دیپلماسی آب
به عقیده من ترکیه در سیاست هایش تجدید نظر نخواهد کرد، به ویژه که در رویکرد نو عثمانی گری ترکیه به شدت به دنبال گسترش حوزه نفوذ و اثر گذاری در منطقه هست. بنابراین در این مسیر از تمام توان و ابزارشان استفاده خواهند کرد و قاعدتا به آب نیز به عنوان یکی از عوامل ایجاد قدرت در کشور ترکیه توجه خواهد شد.بنابراین آن ها سعی می نمایند که این سیاست را ادامه دهند . لذا چشم اندازی وجود ندارد که ترکیه تسهیلات بیشتر و آب بیشتری را در اختیار کشور های عراق و سوريه قرار دهد و در واقع شرایط را دگرگون نماید. يعني سیاست های آبي نه تنها تغییر نخواهد کرد بلکه شاید فشار های بیشتری را به کشور های همسایه اش وارد نماید.
