نگاهی به فرصت‌ها و چالش‌های سیاست‌گذاری‌های امنیتی سعودی
دکتر مصطفی مطهری
کارشناس مسائل شبه جزیره عربستان
این روزها عربستان سعودی و اتفاقات پیرامون آن به بخش لاینفک اخبار رسانه‌ها تبدیل شده است. واقعیت امر این است که رسانه‌ای شدن و مورد توجه قرار گرفتن عربستان سعودی در این روزها مرهون اقدامات و سفرهایی می‌باشد که محمد بن سلمان پیش قراول و طلایه دار آن است. بطوریکه این فعالیت‌های بدون مرز ولیعهد سعودی در عرصه‌های داخلی و خارجی موجب شده است که توجه‌ها به سمت و سوی اعمال و افعالی که وی در دو حوزه مزبور انجام می‌دهد، معطوف گردد. ازاین‌رو با عنایت به دامنه وسیع تغییرات طراحی شده از سوی محمد بن سلمان، واکاوی فرصت‌های مورد انتظار و چالش‌های پیشآمدی در حوزه سیاست‌گذاری‌های امنیتی در این دو عرصه از اهمیت بالایی برخوردارمی باشد. درواقع تحلیل و بررسی دغدغه‌های امنیتی مقامات سیاستگذار و تصمیم گیر سعودی در ذیل تحولات موجود در دوگانه داخل و خارج سعودی از جمله مواردی است که می‌تواند چشم‌اندازهای مبنایی سعودی را از دست یازدن به موضع گیری‌های اخیر را تا اندازه‌ای روشن سازد.
عرصه داخلی؛ اقدامات چالشی و تلاش برای فرصت سازی
چالش آفرینی در عرصه داخلی با کلید خوردن موضوع اقدامات اصلاحی در سعودی با ظهور محمد بن سلمان درصحنه سیاست سعودی مطرح گردید. درواقع رونمایی از سند چشم‌انداز اقتصادی 2030 توسط محمد بن سلمان در چند سال گذشته، آغازی برای تاریخ‌سازی تحول گرایانه در سعودی شد. اگرچه در آغازاین‌روند اقتصادی در قالب چشم‌انداز غالباً با دیده تردید بدان نگریسته می‌شد اما با گذشت زمان و انحصارطلبی محمد بن سلمان در عرصه قدرت سعودی، بر همگان روشن شد که سند چشم‌انداز اقتصادی و پروژه موسوم به ابر شهر نئوم و دیگر ملزمات آن، ابزاری بوده است که در خدمت اهداف ولیعهد کنونی طراحی شده است. درواقع از نظر تحلیل گران و کارشناسان، اقدامات اقتصادی محمد بن سلمان با جایگاه کنونی وی در به دست آوردن مقام ولیعهد سعودی درگذشته و تثبیت آن در آینده مرتبط می‌باشد. بطوریکه تلاش‌ها برای رفرم های وسیع اجتماعی – فرهنگی – عرفی – مذهبی درزمینه جلب افکار عمومی سعودی نسبت به خود درزمینه افزایش مقبولیت‌های اجتماعی می‌تواند گزاره عدم مشروعیت محمد بن سلمان که از نظر مخالفان وی در خاندان سعودی فاقد صلاحیت‌های لازم برای تصدی بر کرسی پادشاهی است را خنثی سازد و حتی خواهد توانست اتمسفر و فضای درونی و پرالتهاب مورد انتظار از آینده سیاسی وی را با حمایت‌های گروه‌ها و اقشار اجتماعی در سعودی از زنان و جوانان را به نفع ولیعهد تغییر دهد. بنابراین می‌توان با قاطعیت گفت که آنچه در داخل با عناوینی چون تحول اقتصادی، آزادی اجتماعی، اعطای حقوق جنسیتی و حتی محدودسازی ارکان سنتی قدرت از وهابیت تا کهنه سربازان عرصه قدرت سعودی، به انجام می‌رسد در قالب سیاست‌های امنیتی سازی پی‌ریزی شده است؛ که واکسینه کردن محمد بن سلمان در برابر طوفان مخالفان و خنثی‌سازی تهدیدات و کنترل و نظارت بر سوژه‌هایی که ممکن در آینده برای وی ایجاد زحمت و مشکل کنند، را شامل می‌شود.
فرصت‌ها و نقاط قوت سیاست‌گذاری‌های امنیتی در عرصه داخلی
اگرچه انتخاب رویکردهای امنیتی و به خدمت درآوردن آنها توسط ولیعهد سعودی و نیروهای تحت فرمان وی، موجب شکل‌گیری روندهای از حذف و کنترل‌شده و هزینه‌های سنگینی را بر محمد بن سلمان محتمل خواهد ساخت، بااین‌حال می‌تواند دامنه مانور و حیطه تسلط دستگاه‌های اطلاعاتی و امنیتی دولتی را که در وابستگی بی‌قیدوشرط محمد بن سلمان قرار دارند را افزایش دهد. به‌طوری‌که سیاستِ امنیتی محدودسازی مخالفان داخلی، فرصتِ آزمون‌وخطای طرح‌ها و برنامه‌های سیاست‌گذاری شده محمد بن سلمان با رویکرد امنیت زایی را فراهم خواهد کرد. از سوی دیگر نیز رویکرد راهبردی مزبور به این امر خواهد انجامید که محمد بن سلمان با جسارت و جرات بیشتری به انجام برنامه‌های اصلاحی در داخل با الگوهایی امنیتی بپردازد.
چالش‌ها و نقاط ضعف رویکرد سیاست امنیتی اتخاذشده در عرصه داخلی
علیرغم آنچه در بخش مربوط به فرصت‌ها و نقاط قوت سیاست‌گذاری‌های امنیتی در خلق تحدیدها و امکان‌های مبتنی بر نظارت‌های ساماندهی شده از سوی محمد بن سلمان و حلقه معتمد وی گفته شد، باید بیان داشت که کاستی‌ها و چالش‌های به‌مراتب خطرناکی نیز پیرامون این‌گونه فضاسازی‌های امنیتی – پلیسی وجود دارد که می‌تواند نتیجه معکوس را برای کادر ولیعهد در حول برنامه‌ها و اهدافش ایجاد کند. بطوریکه درگیر شدن با مراکز اصلی قدرت سعودی از خاندان سعودی که شامل بزرگان و شاهزادگان آن از نسل دوم و سوم تا صدور احکامی مبتنی بر منسوخ کردن اصول و آداب عرفی نشاءت گرفته از باورهای وهابیت، که باید محدودیت‌های مذهبی برای علما و ارکان تبلیغی و حفاظتی وهابیت را نیز بدان اضافه کرد، دالی بر وجود نارضایتی‌هایی گسترده و نهفته‌ای است که با اقدامات ولیعهد شکل‌گرفته و به وجود آمده‌اند؛ ازاین‌رو مراکز مذکور که در این راستا تحقیر و ضعیف شده‌اند به‌مثابه آتش زیر خاکستر بوده و با مهیا شدن کوچک‌ترین خللی در نحوه نظارت‌ها بر آنها، به‌سوی ولیعهد یورش برده و او را به مسلخ انتقام‌جویی‌های کم‌نظیری خواهند کشاند. و این همان چیزی است که محمد بن سلمان را از آینده خود هراسان ساخته است؛ به طوری که در راستای مرتفع نمودن و عبور موفقیت آمیز از این چالش‌ها و تهدیدات، محمد بن سلمان با چشم‌اندازهای آینده نگرانه در این باره، تلاش‌های همه جانبه ای را برای پیوند امنیت داخلی به امنیت منطقه‌ای و یا خارجی سعودی در قالب اتحادها و ایجاد روابط دوجانبه با دیگر کشورها زده است که در بخش دیگر بطور ویژه بدان پرداخته می‌شود.
عرصه خارجی؛ مبانی شکل دهنده سیاست خارجی سعودی با عطف امنیتی
موضوع امنیت و سیاست‌های مبتنی بر آن برای سعودی در عرصه خارجی نسبت ویژه‌ای با موقعیت فعلی ولیعهد دارد. اگر چه سیاست‌گذاری‌های سعودی درعرصه خارجی تنها به ایجاد وضعیت تضمینی بقاء قدرت ولیعهد در داخل ختم نمی‌شود، اما تاثیرات ناشی از ترس‌ها و بیم اینکه آنچه در داخل در حال انجام است و خطراتی که در ارتباط با آن برای آینده ولیعهد پیش بینی می‌شود، نقشِ بارزی در شکل‌گیری رهیافت‌های موجود سعودی در عرصه خارجی داشته است. بااین‌حال عرصه خارجی سعودی و اهم تصمیمات و اقدامات محمد بن سلمان در این عرصه، به منطقه و میدان‌های منطقه‌ای بر می‌گردد. به عبارت دیگر اینکه تلاش برای همراه سازی کشورهای غربی و عقد قراردادهای مهم تجاری – نظامی با آنها، با توجه به شرایط موجود منطقه‌ای و مبانی مورد نظر آنها از امنیتی سازی به انجام می‌رسد؛ بطوریکه هر آنچه با نام امتیاز از سوی سعودی به غربی‌ها داده می‌شود با تهاتر و خرید حمایت‌های آنها از سعودی در عرصه منطقه‌ای در نبرد با دیگر قدرت‌های منطقه‌ای به ویژه ایران معنا پیدا می‌کند. ازاین‌رو سعودی با هدایت محمد بن سلمان تلاش کرده است با بده و بستان‌های دو سویه با جریان غربی (آمریکا و اروپا) – عبری به سوی انزوا سازی روز افزون ایران در منطقه با حمایت‌های این کشورها گام برمی دارد. به علاوه اینکه عادی سازی روابط با رژیم اسرائیل که متحد استراتژیک غربی‌ها بوده و از حمایت‌های مادی و معنوی آنها برخودار است، خواهد توانست توانمندی‌های آنها برای مقابله با ایران که دشمن مشترک قلمداد می‌شود، را افزایش دهد.
عرصه خارجی؛ نگاهی به فرصت‌ها و نقاط قوت سیاست‌گذاری‌های امنیتی سعودی
سیاستگذاران سعودی در عرصه سیاست خارجی با اتخاذ راهبرد تقویت روابط با تل آویو و واشنگتن و حتی دیگر کشورهای اروپایی و رساندن این روابط به سطح اتحاد راهبردی هم بهینه سازی جایگاه منطقه‌ای را هدف گذاری کرده‌اند و هم به سمت بیشنه سازی جهات سیاست خارجی خود در عرصه منطقه‌ای گام برمی دارند. درواقع سعودی با حرکت به سوی سیاست اتحاد سازی های راهبردی در عرصه خارجی از یکسو سیاست اعلامی نقش پذیری منطقه‌ای را پیرو تل آویو و واشنگتن را دنبال می‌کند؛ بطوریکه آمادگی همه جانبه ریاض را در جهت هدف مشترک تقابل با ایران در خط مقدم نبرد را به متحدین یادآور می‌شود. از سوی دیگر نیز راهبرد مذکور از ایجاد رابطه راهبردی با واشنگتن و حتی نزدیکی روز افزون به تل آویو خواهد توانست ولیعهد را نسبت به حوادث و چالش‌های داخلی مصون سازد. ازاین‌رو با اطمینان پیدا کردن محمد بن سلمان نسبت به حمایت‌های همه جانبه واشنگتن و تل آویو از وی در عرصه داخلی در ذیل مقابله با تهدیدات احتمالی، ولیعهد سعودی با آرامش و متنانت بیشتری به اجرای اهداف و برنامه‌های داخلی و خارجی خود خواهد پرداخت. بطوریکه می‌توان گفت نمایش و اجرای طرح‌های متنوع داخلی ریاض در نزدیک به یکسال اخیر از سوی محمد بن سلمان ماحصل آنچه است که وی با اتکا با حمایت کشورهای فرامنطقه ای (ایالات متحده آمریکا) و اخیراً منطقه‌ای (رژیم صهیونیستی) به انجام رسانده است.
عرصه خارجی؛ تحلیلی بر چالش‌ها و نقاط ضعف رویکرد سیاست امنیتی
اگرچه مواردی با عنوان فرصت‌ها و مزایای سیاست امنیتی سعودی در عرصه خارجی از نظر گذشت اما باید خاطر نشان کرد رویکرد امنیتی سازی سعودی در عرصه خارجی با نواقص و ضعف‌هایی نیز همراه است؛ از جمله ضعف‌های که در این زمینه چالش زا خواهد بود این است که ارتباط دادن وقایع تهدید زا در داخل و اتخاذ سیاست‌های امنیت محورانه داخلی با پشتوانه‌هایی از قدرت‌های خارجی، چالشی بالقوه می‌باشد که می‌تواند هر لحظه با تغییر کارکردی همراه گردد. بدان معنا که با هرگونه خلل، ولو اندک و ناچیز در عرصه اتحادهای منطقه‌ای و حمایت‌هایی که در این باره انتظار می‌رود و توافق شده، این توان را دارد تا به‌مثابه کاتالیزوری در جهت به راه انداختن التهابات داخلی عمل کند. از دیگر ضعف‌های سیاست امنیت سازی در حوزه خارجی، تعهدهایی است که در این باره برای سعودی ایجاد شده و وضع می‌گردد؛ که شامل تعهدهایی از قبول نقش‌هایی تازه در عرصه منطقه‌ای برای سعودی است که نه تنها متناسب با قابلیت‌های ماهوی و ظرفیت‌های وجودی سعودی نیست بلکه می‌تواند سعودی را نیز وارد چالش‌های جدیدی در عرصه سیاست خارجی کند. به علاوه اینکه دل بستن به رویکردهای امنیتی و به تبع آن قرار دادن حیات و زیست سیاسی خود در دستان قدرت‌ها خارجی که به نوعی فعال مایشاء در تعیین سرنوشت و آینده سعودی (عرصه داخل و خارج) باشند، استقلال حقوقی – سیاسی و در نهایت سازوکارهای تصمیم گیری را برای سعودی که باید منافع ملی را مد نظر قرار دهد را با گذر زمان از بین خواهد برد.
جمع بندی
حرکت به سمت و سوی سیاست‌های امنیتی در ساختار تصمیم گیری سعودی در دو عرصه داخلی و خارجی همانطور که بیان شد هم فرصت‌ها و مزایایی برای آنها به همراه خواهد داشت و هم نقاط ضعف و چالش‌هایی را بر آنها تحمیل خواهد کرد. بطوریکه متنوع سازی سیاست‌های امنیتی در داخل با عناوینی چون اصلاحات و تغییر اصول و آداب مذهبی – تاریخی در این کشور به همراه اعطای آزادی‌های اجتماعی و توقیف و بازاداشت های سیاسی از یکسو و عبور از سیاست‌های سنتی در منطقه با عادی سازی روابط با تل آویو و هم پیمانی با آنها براساس بهره گیری از قابلیت‌های اطلاعاتی و امنیتی‌ها در عرصه داخلی و خارجی از سوی دیگر، محتوای چالش‌ها و فرصت، نقاط قوت و ضعف‌های سیاست‌های امنیتی سعودی را تشکیل می‌دهند.
**مسئولیت صحت و سقم مطالب موجود در یادداشت ها، مقالات و مصاحبه های منتشر شده در سایت به عهده نویسنده بوده و انتشار آنها الزاما به معنی تایید مطلب یا بیانگر دیدگاه های موسسه نیست.
