مسلمانان به رغم برخورداری از تمایزات زبانی، ملی و نژادی در سطح جهان، دارای حس مشترک مسلمان بودن و هویت اسلامی هستند که در طول دوره‌های تاریخی مختلف فرهنگ اسلامی را در خود متبلور ساخته است. اما این وضعیت چنان با ثبات نبوده است چرا که جهانی شدن مکاتب فکری و ارزش‌هایی مانند سکولاریسم، لائیسیسم و نهیلیسم، نقش‌ها و کارکردهای اجتماعی مذاهب در عصر جدید را به چالش کشانده و در نتیجه سبب ظهور بحران هویت مذهبی شده است(بابایی‌فرد،1392 :93). به تبع آن، برخی بر این عقیده اند که در شرایط جدید، مسلمانان جهان در پی این بحران هویت از آرمان تشکیل امت واحده ی اسلامی دور مانده‌اند.
باید توجه داشت که هویت در ابعاد مختلف آن یعنی فرهنگی، ملی، دینی و اخلاقی بر بستر جهانی شدن شکل جدید و پویایی به خود گرفته و خواهد گرفت. پس نباید آنها را عنصری ثابت و تغییرناپذیر تصور نمود چرا که آنها نه تنها می¬توانند خود را با وضعیت¬های نوین تطبیق دهند، بلکه در عین حال، اهداف و غایت آنرا باز تعریف¬ نموده و درعین انعطاف¬پذیری، انسجام خود را در عصر جهانی¬شدن حفظ¬ و پویایی خود را افزون نمایند. هرچند که تحولات هویتی و فرهنگی پدیده هایی تکاملی و وابسته به سیر گذشته خود می باشند، به این معنا که در هر برهه عملکرد آنها وابسته به عملکرد گذشته آنها می‌باشد. این مساله معطوف به کارکرد و کارایی دولت های ملی است. تاکید بر وجوه مشترک فرهنگی هویت سازی و ایجاد همبستگی بین مردم با تاکید بر ارزش‌ها، اسطوره ها و اعیاد مذهبی و ملی از کارایی یک نظام سیاسی نشئت می گیرد(امام‌جمعه‌زاده و همکاران، 1392). در اینجا نقش نظام‌های سیاسی اسلامی است که برجسته می شود و مسئولیت خطیر آنها در امر هویت سازی و حفظ و توزیع آمرانه ارزش‌های اسلامی جایگاه ویژه‌ای پیدا می کند و حتی نظام اجتماعی را نیز می تواند پا به پای خود همراه سازد. در اینجا اگر نظام اجتماعی، در فرایند زمینه سازی کسب هویت اجتماعی آحاد خود، به خوبی عمل نکند و نتواند الگوها و هنجارهای نظام اجتماعی را برای آنان ساخته و درونی کند، افراد نسبت به نظام اجتماعی خود احساس بی هویتی خواهند کرد و درنتیجه برای جبران هویت اجتماعی از دست رفته، به منابع دیگری که در فضای زندگی پیرامون آنها در دسترس است، رجوع خواهند کرد. در این صورت گرایش‌های ایستاری، کنشی و نمادی آنها نیز متناسب با الگوهای فرهنگ غربی شکل خواهد گرفت (معمار،1391). آنچه که قابل توجه می شود این است که بحران هویت امروزه تبدیل به پدیده ای شده است که گریبان تمامی جوامع را گرفته است.
هرچند که نباید تنها جنبه تهدید آمیز آن را مدنظر داشت چرا که همین پدیده فرصت‌های بیشماری را در خود نهفته دارد. جهان آینده جهانی شکل گرفته بر پایه ی هویت هاست، بر همین اساس تمامی کشور های جهان در پی هویت یابی و هویت سازی هستند. جهان اسلام نیز به مثابه ی هویتی واحد و برخوردار از گذشته ی تاریخی، فرهنگی و سیاسی و مشترکات گریز ناپذیر به دنبال بازگشت و تقویت هویت خود مبتنی بر اصول اسلامی است( بهروز لک، 1385: 164). انقلاب اسلامی ایران یکی از موارد موفق بازگشت و تفوق هویت اسلامی در عرصه جوامع اسلامی است ولی امروزه آنچه که حائز اهمیت است این است که در جهان کنونی هویت اسلامی با تقویت آگاهی‌های اسلامی در میان مسلمانان تقویت خواهد شد. آگاهی هایی که به دور از هر گونه افراطی گری و تحجر گرایی باشد گویای اسلام نابی است که مسلمان جهان را گرد خود به وحدت فراخواهد خواند. اسلام دین آرامش، صلح پویایی و زندگانی است که به حیات بیش از یک میلیارد انسان با نژادها، قومیت ها، فرهنگ ها، زبان‌ها و منطقه های مختلف جغرافیایی معنا و روشنی بخشیده است. در این راستا کشورهای اسلامی استحقاق بازیابی هویت بایسته و جایگاه شایسته خود را دارند. آگاهی مسلمانان از توان و ظرفیت های بالقوه‌ی فرهنگی – اسلامی در ابعاد مختلف و بهره‌گیری از توانمندیهای نهان ملل مسلمان در تقویت و ارتقاء همگرایی بین آنها حائز اهمیت فراوان است(صفوی، 1387 :260). تنها می بایست در بازیابی هویت اسلامی به این نکته توجه داشت که در دنیای امروز ادیان نیز به مانند تمامی نهادهای اجتماعی با تحول فرهنگی مواجه¬اند. این موضوع هنگامی مهم¬تر جلوه می کند که دریابیم، انتقال دین به نسل های جوان تر، همان فرآیندی است که دین از آن طریق، خود را به مثابه “دین در جریان زمان ” شکل می دهد؛ این همان چیزی است که موجب پویایی دین می شود و دین را برای انتقال خود در جریان زمان توانا می¬سازد(کاوسی و همکار، 1390).
منابع
– امام‌جمعه‌زاده، سیدجواد و نادیا همگان مراد(1392)، حفظ هویت ایرانی اسلامی در عرصه جهانی سازی بر مبنای تئوری سازه‌انگاری، فصلنامه مطالعات انقلاب اسلامی، سال نهم، ش34،پاییز
– بابائی‌فرد، اسداله(1392)،بحران هویت در جامعه معاصر ایران رویکردی تاریخی، تجربی، تهران: انتشارات چاپخش
– بهروز لک، غلامرضا (1385). اسلام سیاسی و جهانی شدن. فصلنامه مطالعات راهبردی. سال هشتم. شماره اول. شماره مسلسل 31. صص 170- 145.
– صفوی، سیدیحیی(1387)، وحدت جهان اسلام؛چشم‌انداز آینده، تهران: شکیب
– کاوسی،اسماعیل و زهره حسین زادگان(1390)، حفظ هویت ایرانی – اسلامی در فرایند جهانی شدن، مطالعات راهبردی جهانی شدن، دوره 2 ش3.
– معمار، ثریا و همکاران(1391)، شبکه های اجتماعی مجازی و بحران هویت، فصلنامه مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، دوره اول، ش4،زمستان.
