سطوح گوناگون نفوذ ترکیه در افغانستان | احمد مرجانی نژاد / پژوهشگر مسائل افغانستان و تركيه

دليل اصلي توجه بيش از حد كنوني كابل به گسترش روابط با تركيه ؛ در راستاي طرح هاي غرب به رهبري آمريكا است / احمد مرجانی نژاد / پژوهشگر مسائل افغانستان و تركيه / موسسه آینده پژوهی جهان اسلام

سطح نفوذ ژئوپلتیکی و سیاسی ترکیه در افغانستان

جمهوري ترکیه از بدو سقوط طالبان تلاش کرد تا با روند به وجود آمده پس از کنفرانس بن همکاری کند و در این راستا  مناسبات صمیمانه و نزدیکی با دولت موقت و پس از آن با  دولت انتقالی افغانستان برقرار کرد و در بازسازی افغانستان و هم چنین برقراری امنیت در افغانستان  فعالانه مشارکت کرد. ترکیه سهم عمده‌ای در نیروهای ائتلاف بین‌المللی مستقر در افغانستان(ایساف) داشته و حتی مدتی فرماندهی این نیروها را عهده‌دار بوده است. همین موضوع کمک زیادی به نفوذ ترکیه در افغانستان  نمود . اين امر با توجه به پيشينه تاريخي  مثبتي كه تركيه در افغانستان دارد مي تواند منجر به قدرت گرفتن تدريجي تركيه در صحنه سياسي افغانستان گردد. ترکیه همواره از ژنرال دوستم و حزب اش موسوم به ” جنبش ملی اسلامی شمال ”  که نمایندگی ازبک‌ها را به عهده‌دارد، حمایت کرده و سعی دارد تا محدوده قلمرو قدرت ازبک‌ها را در شمال افغانستان گسترش دهد؛ تا بدین ترتیب مقدمات رسیدن دوستم به آرزوی دیرینه‌اش ؛ تشکیل دولت خودمختار ازبکی در شمال افغانستان  را فراهم کند. تركيه علاوه بر حمایت وسیع از ازبک‌ها ؛ تركمن ها ؛ حتي درصدد برقراری رابطه نزدیک با هزاره‌ها است، هزاره‌ها در تاریخ معاصر افغانستان درگیری‌های جدی و شدیدی با تاجیک‌ها و پشتون‌ها  داشته‌اند، اما خصومت چندانی با ازبک‌ها نداشته و حتی گاه  مناسبات دوستانه با آن‌ها داشته اند  و با هم در مسائل مختلف سیاسی متحد بوده‌اند که این موضوع هم ؛  با توجه به نزدیکی ازبک‌ها و ترکیه، ایجاد مناسبات گرم و صمیمی بین ترکیه و هزاره‌ها را تقویت می‌کند.

سطح نفوذ اقتصادی ترکیه در افغانستان

 به دليل مشكلات امنيتي و معضلات اقتصادي در افغانستان ؛ دولت تركيه نتوانسته؛ سرمايه دارانش را به سرمايه گزاري در بخش هاي مختلف افغانستان ؛؛ متقاعد سازد . اما در سايه تبليغات ؛ برخي محصولات تركيه بويژه منسوجات ؛ مواد وصنايع غذايي ؛ خدمات ترابري ؛ ؛ ترانه و فيلم ؛  محبوبيت موفقي در افغانستان كسب كرده است .

سطح نفوذ فرهنگی ترکیه در افغانستان

 در اغاز تاسيس جمهوري تركيه؛ اين كشور با ساخت ؛راه اندازي و تجهيز مراكز آموزشي ؛ خدمات بهداشتي و درماني در افغانستان ؛ از جمله  ساخت نخستين ساختمان مدرن وزارت بهداشت و درمان در سال 1310 و نيز ساختمان دانشكده پزشكي كابل ؛ هم چنين  بيمارستان آتاتورك در علي آباد كابل ؛ تاسيس و راه اندازي دانشكده حقوق و علوم سياسي در سال 1317 ؛ محبوبيت و نفوذ قابل توجهي در ميان جامعه افغانستان ؛ اعم از عوام و روشنفكران ؛كسب كرد . تركيه بیش از بیست معاهده وموافقتنامه در عرصه های مختلف فرهنگی واقتصادی با افغانستان منعقدساخت كه براساس یکی ازموراد آن ؛ جمهوري ترکیه برای مدت ۵۰ سال دانشجویان وصاحب منصبان افغانستان را از طريق اعزام مدرسان از تركيه به كابل و يا اختصاص بورسيه ؛ آموزش می داد . درعرصه همکاری های فرهنگی بین دوکشورموافقت نامه های متعددی در سالهای ۱۹۶۵ و۱۹۷۲ ، ۱۹۷۶ ، ۱۹۹۳ امضاءشده است که حدود ۵۰۰ نفر از محصلان و دانشجويان افغانستاني درسالهای ۱۹۹۴ تا ۱۹۹۷ به تركيه اعزام  شده اند . جمهوري ترکیه ؛ یکی از بازیگران محسوس در روند حمایت از تحولات  اصلاح طلبانه  سال هاي  اخیر در ج.ا. افغانستان محسوب مي گردد. اين كشور طي سالهای اخير؛ ضمن اعطاء بورسيه هاي متعدد و مختلف؛ برگزاري دوره هاي آموزشي مختلف بويژه براي جوانان و بانوان ؛ با كسب موافقت راه اندازي مدارس زنجيره اي ”  ترك – افغان ” در شهرهاي مختلف افغانستان؛ به فعاليت هاي آموزشي گسترده و تربيت نسل آتي افغانستان پرداخته است .  تفاهم نامه ساخت ؛ تعمير و راه اندازی  بیش از ۶۸ باب مدرسه  توسط ترکیه درافغانستان، موافقت نامه همکاری های اجتماعي درحوزه های : آموزش کارمندان دولتی؛ رسمی ؛ بخش خصوصی افغانستان درترکیه، افتتاح بخش زبان تركي در دانشگاه كابل (  19 فروردين 1394 ) ساخت و بازسازی ساختمان های دانشکده الهیات درمزارشریف ؛ طرح ساخت دانشگاه مشترك مولوي ؛ از جمله فعاليت هاي آموزشي؛ فرهنگي تركيه در افغانستان است . جمهوري تركيه درراستاي همکاری‌های فرهنگی «بنیاد فرهنگی ترکیه» را در کابل تأسیس كرد . علاوه بر رایزنی فرهنگی و  خانه‌های فرهنگ که تحت نظارت وزارت فرهنگ و توريزم ترکیه فعالیت می‌کنند. اخيرا نيز ” بنیاد یونس امره” در راستاي تحقق برنامه هاي فرهنگي تركيه  فعال گرديده است. مراكز فرهنگي مذكور ؛ ضمن آموزش زبان تركي استانبولي ؛ به معرفي جاذبه هاي علمي ؛ گردشگري  تجاري ؛ فرهنگي و هنري ؛  ورزشي ؛ تركيه مي پردازند.

امضاء توافق نامه پخش سريال هاي تلويزيوني تركيه در ايستگاه هاي تلويزيوني افغانستان ؛ به منظور اشاعه نمايش فيلم هاي سينمايي و سريال هاي تلويزيوني ساخت تركيه در افغانستان مطرح است . شبکه‌های تلویزیونی خصوصی در افغانستان، به صورت بازار سریال‌های تلویزیونی ترکيه درآمده است ؛ سریال های مختلف، با موضوع مسائل خانوادگی به ترويج مصرف گرايي و زندگي اشرافي و غربي، مي پردازند.  . پخش سریالهای تلويزيوني ترکیه در رسانه های حامی پان ترکیسم، بسان ايستگاه هاي راديو وتلویزیوني طلوع، آینه و…..، تهاجم فرهنگی مخفی ؛ قدرت نرم ؛ تركيه در افغانستان محسوب می گردد.

این کشور فعالیتهای خود را از طريق آژانس توسعه و همكاري جهان ترك ( T . I. K.  A)  ؛ موسوم به (تیکا) در افغانستان انجام می دهد. ” تیکا ” با هدف تقویت زیر بنای اجتماعی در افغانستان ، بیش از ۷۰۰ پروژه در زمینه های مختلف ؛ بويژه  عرصه های آموزش ؛  بهداشت ودرمان را به اجرا گذاشته  است . احداث مدارس در افغانستان ؛ شمار مدارسی که تاکنون از سوی تیکا در افغانستان تاسیس و راه اندازي شده است  به ۹۰ باب افزایش یافت.  تاسيس و فعال سازي خوابگاه های مجهز برای دانش آموزان و دانشجويان افغانستاني ؛ كمك و مشاركت در مرمت و بازسازی مقبره بهاء الدین ولد در استان بلخ ؛ مسجد، مدرسه، درمانگاه، پارک تفریحی وسایر نیاز های اساسی ؛  برپایی سفره های افطاری طي ايام ماه مبارك رمضان در مساجد بزرگ و مختلف کابل ؛  اهدای بسته ويژه حج تركيه ؛ شامل : حوله- کفش – وسایل شخصی؛  به حجاج افغانستانی؛ نامگذاری خیاباني در کابل تحت عنوان  “جاده انقره ”   از برنامه هاي نفوذ فرهنگي تركيه در افغانستان است.

 
جریان های هوادار ترکیه در افغانستان

بطور كلي ؛ مردم افغانستان نگاه مثبتي به جمهوري تركيه دارند . فرهيختگان افغانستاني در تركيه ؛ خانواده هاي دانش آموزان مدارس افغان – ترك ؛ تعداد معدودي از نماينگان پارلمان و بوروكرات هاي افغانستاني؛ برخي بازرگانان  نظر خوبي به تركيه دارند . گرايش به تركيه در بخشي از نيروهاي نظامي ؛ بويژه در ميان تركمن ها و ازبك ها ؛ محسوس است . حزب ” جنبش ملی اسلامی شمال ” به رهبري نرال دوستم و جنبش جوانان افغانستان ؛ از طرفداران تركيه در افغانستان محسوب مي گردند. 

نگاه جریان های سیاسی افغانستان به ترکیه

 در حالي كه جريان هاي ناسيوناليستي ترك گرا –  احزاب و فرقه هاي اسلامي ميانه رو ؛ طرفدار غرب – گروه هاي ليبرال و  لائيك افغانستان ؛ نگاه مثبتي به جمهوري تركيه دارند . احزاب وجريان هاي قوم گرا و مذهب گرا ؛ موضع بي طرفانه ؛ غير خصمانه اي به تركيه ابراز مي دارند.  

علل توجه کابل به گسترش روابط با ترکیه

سیاست کلی حكومت هاي افغانستان طي سال‌های اخیر ؛ توسعه همکاری‌های منطقه‌ای توأم با حفظ و گسترش مناسبات با قدرت‌های جهانی بوده است. در این راستا در بعد سیاسی، افغانستان تلاش مي نمايد تا جایگاه سنتی خود به عنوان قلب منطقه را بازیابی و نقش خود را به عنوان پل ارتباطی میان شرق و غرب منطقه؛ در زمینه مسیرهای گذر انرژی تقویت نماید.و افغانستان تبدیل به یک چهارراه ترانزیتی با اهمیت در منطقه ‌گردد. در راستاي نیل به این اهداف، سفرهای متعددو طرح‌های مختلفی برای توسعه محورهای مواصلاتی و خطوط انرژی در دستور کار قرار گرفته است که از جمله آنها می‌توان به طرح راه ابریشم، طرح راه لاجورد، اشاره كرد . البته  كابل و آنکارا ؛ هر دو به بازیگری فعال در صحنه معادلات منطقه ای مايل هستند . اما چنين مي نمايد كه دليل اصلي توجه بيش از حد كنوني كابل به گسترش روابط با تركيه ؛ در راستاي طرح هاي غرب به رهبري آمريكا است .آمریکا در پي آن است كه  با اجراء و قبضه طرح‌های اقتصادي ؛ كشورهاي : روسيه و ج.ا.ايران را در منطقه منزوی‌تر کند و از طرفی برای حفظ موقعیت افغانستان، مسیر ديگري را برای اتصال افغانستان به جاده ابریشم در نظر بگیرد که در حقیقت همان راه لاجورد است. به دليل نزديكي و هم سويي تركيه با آمريكا ؛ اينك كابل در پي بسط روابط جدي و آني با آنكارا است .

متغیرهای موثر بر آینده نفوذ ترکیه در افغانستان

آشتي حكومت با طالبان
قدرت گيري احزاب و جريان هاي طرفدار تركيه 
نفوذگسترده جريان هاي ليبرال ؛ لائيك ؛ دموكرات در حاكميت افغانستان
توسعه مناسبات افغانستان با غرب تحت زعامت آمريكا

آینده حضور ترکیه در افغانستان

 با توجه به حساسيت ها و حضور جدي همسايگان افغانستان ؛ بويژه : ج.ا. پاكستان ؛ ج.ا.ايران ؛ هندوستان ؛ چين ؛ و نيز رقابت بين المللي روسيه در اين خطه ؛ بعيد مي نمايد جمهوري تركيه بتواند در سطحي فراتر از كشور هاي مذكور در افغانستان حضور و نفوذ داشته باشد . اما با توجه به نياز ها و مطالبات افغانستان و لحاظ پتانسيل ها و اهداف رقابتي تركيه در منطقه ؛ آينده حضور تركيه در افغانستان ؛ در سطحي نه چندان فراگير ؛ ممكن مي نمايد .

واژگان کلیدی: سطوح نفوذ ترکیه در افغانستان، روابط ترکیه و افغانستان، افغانستان،  عثماني، جمهوری ترکیه – كابل، حامد كرز ی، آنكارا، اشرف غني