سیدعلی نجات – پژوهشگر مسائل خاورمیانه
عربستان سعودی و ترکیه به عنوان دو قدرت منطقه‌ای از سال ۲۰۱۳به دلیل تعارض دیدگاه‌ها و منافع در بحران‌های منطقه نظیر سوریه، مصر، قطر و لیبی با یکدیگر اختلاف داشته‌اند. روابط ریاض – آنکارا پس از قتل جمال خاشقچی در مقر کنسولگری عربستان در استانبول به سطحی تنش‌آلود رسید. اما طی یک ماه گذشته عربستان سعودی و ترکیه با هدف کاهش تنش در روابط، پالس‌های متعددی برای یکدیگر ارسال کرده‌اند. حال این پرسش به ذهن متبادر می‌شود که چه عاملی موجب شده است که این دو بازیگر منطقه‌ای پس از یک دهه تنش‌زایی در روابط به سمت تنش‌زدایی گام بردارند؟
تنش‌زایی در روابط عربستان و ترکیه
روابط عربستان سعودی و ترکیه طی یک دهه اخیر با وجود رقابت‌های ژئوپلیتیک و تعارضات ایدئولوژیکی و همچنین چالش‌ها و نوسانات متعدد کژدار و مریز دنبال شده است. شکل‌گیری بحران سوریه اوج همکاری ریاض و آنکارا بود. در سال ۲۰۱۲، عربستان سعودی در کنار ترکیه و قطر با تشکیل مثلث قدرتمند به منظور برکناری بشار اسد، فشارهای زیادی به نظام سوریه وارد نمودند. ریاض و آنکارا همچنین از حامیان سرسخت گروه‌های سلفی رادیکال و نیروهای اپوزیسیون سوری بودند. با این حال شدت گرفتن رقابت‌های منطقه‌ای به ایجاد سردی در روابط ریاض و آنکارا منجر شد. مواضع متفاوت در قبال کودتای نظامی مصر در سال ۲۰۱۳، نخستین عامل تنش در روابط دو کشور بود. در حالی که ترکیه از دولت اخوان‌المسلمین به رهبری محمد مرسی حمایت می‌کرد، عربستان آشکارا از کودتای عبدالفتاح السیسی حمایت می‌کرد. این امر به اختلاف ایدئولوژیکی و گفتمانی میان این دو بازیگر بازمی‌گردد؛ در حالی که ترکیه حامی سرسخت اخوان‌المسلمین است، عربستان سعودی، اخوانی‌ها را به عنوان گروهی تروریستی معرفی کرده است.
حمایت ریاض از کودتا در قاهره موجب شد که اختلافات ترکیه و عربستان به سوریه نیز کشیده شود. پس از ناکامی گروه‌های سلفی متحد عربستان در سرنگونی نظام سوریه، سعودی‌ها به تقویت ارتباطات خود با نیروهای دموکرات سوریه و یگان‌های مدافع خلق روی آوردند. عربستان بارها میزبان فرماندهان نیروهای دموکراتیک سوریه (قسد) بوده است. ثامر السبهان، وزیرمشاور سعودی در سال‌های ۲۰۱۷و ۲۰۱۹به شرق سوریه سفر کرده و با برخی از رؤسای قبایل عربی و فرماندهان قسد دیدار کرد. ریاض در اوت ۲۰۱۸نیز از کمک یکصد میلیون دلاری به نیروهای دموکراتیک سوریه خبر داده بود. این در حالی است که ترکیه نیروهای دموکراتیک سوریه را امتداد گروه تروریستی پ.ک.ک می‌داند. به همین دلیل تا سال ۲۰۱۹سه عملیات نظامی موسوم به «سپر فرات»، «شاخه زیتون» و «چشمه صلح» را علیه آنها انجام داده است. اقدامات ترکیه در سوریه که پیش‌تر مورد حمایت و تأئید عربستان سعودی بود با انتقاد ریاض مواجه شده است. به عنوان مثال لشکرکشی ترکیه به مواضع شبه‌نظامیان کُرد در شمال سوریه تحت عنوان عملیات «چشمه صلح» در ۹ اکتبر ۲۰۱۹با واکنش‌های اعتراض‌آمیز عربستان سعودی مواجه شد.
ترکیه و عربستان در لیبی نیز مقابل یکدیگر صف‌آرایی کرده‌اند، به طوری که دولت رجب طیب اردوغان از دولت فایز السراج، رئیس دولت وفاق ملی که مورد حمایت سازمان ملل متحد است، حمایت می‌کند، درحالی که دولت ریاض از ژنرال خلیفه حفتر فرمانده دولت شرق لیبی پشتیبانی می‌کند. روابط ریاض و آنکارا از زمان کودتای نافرجام ترکیه در سال ۲۰۱۶ که رسانه‌های محور سعودی از آن به طور ضمنی حمایت کردند، رو به تیرگی نهاد. تیرگی روابط آنکارا و ریاض با تحریم قطر در سال ۲۰۱۷توسط چهار کشور عربستان، امارات، بحرین و مصر تشدید و وارد مرحله جدیدی از تنش‌ها میان ترکیه و عربستان شد. ترکیه به دنبال اقدام چهار کشور عربی در محاصره قطر، رسماً حمایت خود را از دوحه به عنوان هم‌پیمان منطقه‌ای اعلام کرد که این موضوع بر پیچیدگی روابط دو طرف سعودی و ترکیه‌ای بیش از پیش افزوده است. تنش در روابط آنکارا و ریاض از سال ۲۰۱۸با ترور جمال خاشقچی در ساختمان کنسولگری عربستان در استانبول به اوج خود رسید. ترکیه در قضیه ترور خاشقچی حملات شدیدی به محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی انجام داد و این مسئله به کاهش تبادل تجاری بین دو کشور منجر شد. عربستان در اکتبر ۲۰۲۰عملاً منع ورود تولیدات ترکیه را آغاز کرد و به بازرگانانی که شرکت‌هایی در ترکیه دارند دستور داد این شرکت‌ها را تعطیل کنند.
تنش‌زدایی در روابط عربستان و ترکیه
از ابتدای ۲۰۲۰تنش‌زدایی در روابط ریاض و آنکارابه صورت آشکار محسوس بوده است. طی یک ماه گذشته عربستان و ترکیه چهار سیگنال و پالس مثبت برای یکدیگر ارسال کرده‌اند. نخستین پالس، دستور ملک سلمان بن عبدالعزیز برای ارسال کمک های پزشکی به ترکیه بود. ملک سلمان بن عبدالعزیز پادشاه عربستان ۶نوامبر به مرکز امدادرسانی و اقدامات انسانی «ملک سلمان» دستور داد تا کمک‌های پزشکی و بشردوستانه فوری به آسیب‌دیدگان زلزله ترکیه ارسال کند. در همین راستا منابع سعودی اعلام کردند این ابتکار پادشاه عربستان در راستای کمک به مردم برادر ترکیه در نتیجه زلزله اخیر ازمیر است که منجر به وارد آمدن خسارت‌های مادی سنگینی در این استان شد. دومین سیگنال مثبت تنش‌زدایی، رایزنی رجب طیب اردوغان و ملک سلمان درباره گسترش روابط دوجانبه و نشست گروه جی بیست است. رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه و سلمان بن عبدالعزیز آل‌سعود، پادشاه عربستان، در۲۰ نوامبر بر سر باز بودن کانال‌های گفتگو برای گسترش روابط دوجانبه میان دو کشور و رفع مشکلات به توافق رسیدند.
سومین نشانه از تنش‌زدایی در روابط عربستان سعودی و ترکیه، اظهارات وزیر امور خارجه سعودی در خصوص ترکیه است. فیصل بن فرحان، وزیر امور خارجه عربستان در ۲۲نوامبر اعلام کرد عربستان روابط «خوب و ممتازی» با ترکیه دارد و اطلاعات دال بر تحریم غیر رسمی کالاهای ترکیه صحت ندارد. چهارمین سیگنال مثبت تنش‌زدایی به دیدار وزرای خارجه عربستان سعودی و ترکیه در حاشیه نشست سازمان همکاری اسلامی بازمی‌گردد. برای نخستین‌بار پس از ماجرای قتل جمال خاشقچی، وزرای امور خارجه عربستان و ترکیه در حاشیه نشست وزرای امور خارجه سازمان همکاری اسلامی دیدار کردند. در این دیدار که در حاشیه نشست وزرای امور خارجه سازمان همکاری اسلامی در نیامی، پایتخت نیجریه، برگزار شد چاوش اوغلو میزبانی عربستان از نشست گروه ۲۰ را شایسته تقدیر و تحسین دانست. وزیر امور خارجه ترکیه با انتشار توئیتی نیز تأکید کرد که «نشستی صادقانه» با همتای عربستان خود داشته است. او همچنین بر اهمیت روابط آنکارا و ریاض تأکید کرد و گفت که «شراکت قدرتمند ترکیه و عربستان تنها به نفع دو کشور نیست؛ بلکه به سود همه کشورهای منطقه است.»علاوه بر آن تماس تلفنی رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه و حمد بن عیسی آل‌خلیفه، پادشاه بحرین در 12 نوامبر با یکدیگر درباره تسریع در همکاری و مناسبات دوجانبه بدون موافقت و چراغ سبز عربستان سعودی امری دشوار به نظر می‌رسد.
روابط ریاض و آنکارا از سال ۲۰۱۳به‌ویژه بعد از ولیعهدی محمد بن سلمان به دلیل تعارض دیدگاه‌ها و منافع در خصوص بحران‌های منطقه و ترور جمال خاشقچی تنش‌زا شده است. با این حال از ماه نوامبر ۲۰۲۰نشانه‌هایی از تنش‌زدایی در روابط آنکارا و ریاض کاملاً مشهود است. یکی از دلایل عمده این تنش‌زدایی شکست دونالد ترامپ در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا و هراس ریاض و آنکارا از به قدرت رسیدن جو بایدن است. عربستان به دلایل متعددی از جمله افزایش فشارها درخصوص پرونده‌های حقوق بشر، بازگشت آمریکا به برجام، کاهش قراردادهای تسلیحاتی و عدم همراهی آمریکا در جنگ علیه یمن؛ و ترکیه نیز به دلایلی نظیر رویکرد منفی بایدن به اردوغان، مخالفت بایدن با سیاست خارجی منطقه‌ای ترکیه و احتمال تشدید اختلافات پیرامون سامامه اس۴۰۰، از روی کار آمدن جو بایدن نگران هستند.
این در حالی است که دونالد ترامپ با محمد بن سلمان و رجب طیب اردوغان روابط خوبی داشته است. در حقیقت دلیل تنش‌زدایی ریاض – آنکارا در پرتو شرایط مبهم منطقه‌ای به فقدان دونالد ترامپ به عنوان هم‌پیمان کلیدی بازمی‌گردد. با این حال به دلیل انباشته شدن اختلافات استراتژیکی طی یک دهه گذشته و وجود اختلافات ایدئولوژیکی تصور اینکه روابط این دو بازیگر به قبل از سال ۲۰۱۳بازگردد دشوار به نظر می‌رسد، به خصوص که امارات متحده عربی به عنوان متحد ریاض با تنش‌زدایی روابط با آنکارا مخالف است. در واقع تنش‌زدایی عربستان سعودی و ترکیه بیشتر با هدف کاهش فشارهای رسانه‌ای و دیپلماتیکی علیه یکدیگر به ویژه در زمینه مسائل حقوق بشر در آستانه روی کار آمدن دولت جدید دموکرات‌ها صورت گرفته است.
