در حالی اعضای ناتو در اول ماه می سال جاری، افغانستان را ترک کردند که ترکیه به‌عنوان عضوی از این پیمان برای تأمین امنیت فرودگاه حامد کرزی کابل، تعداد ۵۰۰ سرباز خود را به‌عنوان نیروهای آموزشی مستشاری در افغانستان حفظ کرده است. آنکارا چنین استدلال می‌کند که با شریک‌شدن در بخشی از مدیریت این فرودگاه می‌تواند جای پای خود را در افغانستان در کنار بازیگران جدید، یعنی چین و روسیه مستحکم کند تا به اهداف گسترده‌تری در منطقه برسد. با گذشت کمتر از پنج ماه از تسلط طالبان بر افغانستان، بُعد منطقه‌ای این موضوع بیشتر آشکار می‌شود؛ به‌طوری که احتمال می‌رود همسایگان این کشور نقش برجسته‌تری در این بین ایفا کنند. از طرف دیگر، خلأ قدرت ایجادشده در اثر خروج آمریکا از این کشور می‌تواند معادلات احتمالی حضور ترکیه در افغانستان را پیچیده‌تر کند. حال این سؤال مطرح می‌شود که ترکیه در کدام طرف بازی قدرت‌ها قرار می‌گیرد و سهم این کشور در این معادلۀ پیچیده چه خواهد بود. آیا آنکارا می‌تواند دوشادوش همسایگان افغانستان و قدرت‌های فرامنطقه‌ای در آیندۀ سیاسی این کشور، حوزۀ نفوذ خود را تثبیت کند؟ در این یادداشت تلاش می‌شود ضمن تشریح سیاست خارجی و اهداف ترکیه در افغانستان به این پرسش‌ها پاسخ داده شود.
بررسی تاریخ روابط دو کشور
ترکیه کشوری است که پیوند‌های زبانی و فرهنگی عمیقی با افغانستان دارد و به‌عنوان متحدی دیرینه، در سال های اخیر به‌طرز چشمگیری روابط خود را با کابل گسترش داده است. سابقۀ آغاز روابط دو کشور به جنگ جهانی اول برمی‌گردد. تصمیم کابل در پشتیبانی از امپراطوری عثمانی، اساس روابط دوستانه را شکل داد. در دوران معاصر، این روند گسترش پیدا کرد؛ به‌طوری که آنکارا همواره سعی کرده است در جهت افزایش نفوذ خود در آسیای مرکزی، به تحولات افغانستان بی‌اعتنا نباشد و همواره نقش و جایگاه خود را به‌عنوان یک بازیگر مؤثر در صحنه سیاسی این کشور حفظ کند. با حملۀ ارتش سرخ به افغانستان در سال ۱۹۷۹ ترکیه در جبهۀ مخالف قرار گرفت و در ادامۀ جنگ‌های داخلی این کشور از جبهۀ شمال و حزب جنبش ملی به‌رهبری عبدالرشید دوستم، از رهبران ازبک‌تبار حمایت کرد. در نوامبر ۲۰۰۱ میلادی، ترکیه اولین کشور مسلمان بود که به مبارزات نظامی تحت رهبری ایالات متحده در افغانستان پیوست و تا قبل از تسلط دوبارۀ طالبان بر این کشور، در کنار واشنگتن، به آموزش و تعلیم نظامیان افغان مشغول بود.
سیاست خارجی ترکیه در افغانستان
ترکیه که همواره از عدم حضور خود در جریان بازی بزرگ قدرت‌ها در افغانستان دفاع می‌کند، از اواسط قرن بیستم میلادی همواره سعی می‌کرد در جریان اختلافات افغانستان با همسایگانش نقش میانجیگر را بازی کند؛ برای مثال در جریان اختلافات مرزی میان ایران و افغانستان در سال ۱۹۶۰ میلادی، آنکارا در فروکش‌کردن مناقشه فعال بود. بعد از روی‌کارآمدن طالبان در سال ۱۹۹۶ تا کنون، ترکیه به‌طور هم‌زمان در کنار تعمیق روابط خود با پاکستان، با نظام سیاسی حاکم و گروه‌های مختلف در کابل نیز تعامل قابل‌توجهی داشته است. تاکنون دولت ترکیه میزبان چندین نشست سه‌جانبۀ سالانه با محوریت آنکارا، کابل و اسلام‌آباد برای کاهش خشونت‌های سیاسی بوده است.
از طرف دیگر، روابط مطلوب این کشور با اسلام‌آباد، دوحه، کابل و مسکو، در کنار عضویت هم‌زمان در ناتو و سازمان همکاری‌های اسلامی و همچنین نبود هیچ‌گونه اختلافات مرزی با افغانستان، ترکیه را به‌ظاهر در موقعیت مطلوب‌تری به‌نسبت همسایگان این کشور قرار داده است. اما با وجود همۀ این شرایط، تجربۀ نه‌چندان مطلوب این کشور در مناقشات منطقه‌ای، از حضور و دخالت یک‌جانبه در لیبی و سوریه گرفته تا تحمل هجوم سیل میلیون‌ها پناهنده و آواره در نتیجۀ افراط‌گرایی مذهبی، باعث شده است آنکارا در جریان انتقال قدرت در افغانستان بسیار محتاطانه عمل کند. این تغییر تاکتیک در جریان مذاکرات صلح که با تلاش ایالات متحده آمریکا در قطر برگزار می‌شد، کاملاً محسوس بود. ترکیه این بار منافع سیاسی و اقتصادی را در اولویت قرار داده است و در راستای ایمن‌سازی مسیر تجارت با افغانستان و دیگر کشورهای آسیای مرکزی، برخلاف متحدان خود در ناتو، از خروج از این کشور امتناع کرده و این بار هدف اصلی سیاست خارجی خود در افغانستان را حفظ ثبات و جلوگیری از افراط‌گرایی مذهبی معرفی می‌کند.
نقش و حضور ترکیه در امارت اسلامی افغانستان
پس از آنکه نیروهای دولت مرکزی در برابر طالبان به‌سرعت مواضع خود را از دست دادند، ترکیه تأمین امنیت فرودگاه حامد کرزی در کابل را در دستورکار قرار داد. تأمین امنیت فرودگاه کابل هدف مهمی برای ناتو و کشورهای غربی، پس از خروجشان از افغانستان، قلمداد می‌شد. در صورت افزایش ناگهانی خشونت یا به‌خطرافتادن امنیت پایتخت پس از خروج کامل آمریکا، فرودگاه کابل به‌عنوان محلی برای تخلیۀ نیروها، از اهمیت حیاتی برخوردار خواهد شد. دستاوردها و خطرات احتمالی مأموریت جدید ترکیه در افغانستان، با توجه به دامنۀ مأموریت، متفاوت خواهد بود. از توافق اولیۀ به‌دست‌آمده با ایالات متحده، چنین برمی‌آید که مسئولیت ترکیه محدود به تأمین امنیت فرودگاه کابل خواهد بود و آنکارا به‌مانند گذشته در عملیات‌های نظامی شرکت نخواهد کرد. ترکیه که تنها کشور مسلمان عضو ناتو است و از سوی دیگر نیز روابط نزدیکی با دولت و مردم افغانستان دارد، از عوامل تعیین‌کننده در برعهده‌گرفتن این وظیفه به شمار می‌رود. مأموریتی که ترکیه در افغانستان انجام خواهد داد، نه‌تنها زمینۀ همکاری با ایالات متحده را فراهم خواهد ساخت، بلکه موقعیت آنکارا در ناتو را نیز تقویت خواهد کرد. در این زمینه، همکاری ترکیه و آمریکا در افغانستان می‌تواند به رفع اختلافاتی که اخیراً در روابط آنکارا و واشنگتن بروز کرده است، کمک نماید. به‌علاوه، این نکته را نیز نباید نادیده گرفت که حضور ترکیه در افغانستان به افزایش نفوذ آنکارا در منطقه در طولانی‌مدت خواهد انجامید. مناطق شمالی افغانستان مرز مشترک با ازبکستان، ترکمنستان و تاجیکستان دارد و این کشور تلاش می‌کند از این نقطه به جغرافیای گسترده‌ای وارد شود که جهان ترک را نیز در بر می‌گیرد. مزیت جغرافیایی حضور ترکیه در افغانستان ممکن است راه را برای آنکارا در جهت توسعۀ روابط نزدیک‌تر و استراتژیک با این کشورها تسهیل کند. چنین نزدیکی‌ای، هم از نظر تاریخ و فرهنگ مشترک و هم از نظر سیاسی و اقتصادی، برای ترکیه بسیار سودمند خواهد بود؛ به‌ویژه با افتتاح کریدور نخجوان-باکو پس از تحولات قره‌باغ، ارتباط ترکیه با جهان ترک با حضورش در افغانستان بیشتر تقویت خواهد شد. ترکیه همچنین با پاکستان دارای روابط استراتژیک است. حضور ترکیه در افغانستان این امکان را برای آنکارا فراهم خواهد ساخت که همکاری خود با اسلام‌آباد را در بسیاری از زمینه‌ها، از اقتصاد گرفته تا امنیت، بیشتر تقویت کند. همۀ این‌ها درحالی مطرح می‌شود که با توجه به روابط نزدیک آنکارا و اسلام‌آباد، انتظار نمی‌رود پاکستان با حضور نظامی ترکیه در افغانستان مخالفت کند. در مقابل، به نظر می‌رسد ایران و عربستان سعودی نیز به‌عنوان دو رقیب سنّتی و دو بازیگر تأثیرگذار در منطقه، به تقویت موقعیت ترکیه در افغانستان روی خوش نشان نخواهند داد. مشکلاتی که ترکیه در افغانستان با آن روبه‌رو خواهد شد، تنها محدود به نگرش و رفتار بازیگران منطقه‌ای نخواهد شد؛ زیرا مقامات طالبان به حضور این کشور، نگاه چندان مثبتی ندارند. نگرانی اصلی طالبان در مورد مأموریت جدید ترکیه به‌عنوان عضوی از ناتو در افغانستان است. سخن‌گوی دفتر طالبان در قطر در ١٠ ژوئن در مصاحبه با رویترز اظهار کرد: «ترکیه در ٢٠ سال گذشته به‌عنوان بخشی از ناتو در افغانستان حضور داشته است. به همین دلیل، برطبق توافقنامه‌ای که در ٢٩فوریه٢٠٢٠ با ایالات متحده امضا کرده‌ایم، این کشور باید افغانستان را ترک کند.» اما ترکیه با تأکید بر اشتراکات فرهنگی، قومی و زبانی، بر نقش غیرنظامی خود در افغانستان اصرار می‌ورزد. با این حال، نباید فراموش کرد که افغانستان ممکن است برای ترکیه که طی سال‌های اخیر برای افزایش نفوذ خود در مناطقی مانند مدیترانۀ شرقی، آفریقا و قفقاز گام برداشته است، به چالشی جدید تبدیل شود. حضور ترکیه در افغانستان آبستن مسائلی است که بر روابط آن با این کشور و کشورهای منطقه تأثیر خواهد گذاشت. اگر ترکیه بتواند اعتماد و پشتیبانی لازم برای ادامۀ حضور خود در افغانستان را جلب کند، این منطقه برای آنکارا در سال‌های آینده اهمیت بیشتری پیدا خواهد کرد. با وجود این، مشکلات اجتماعی و امنیتی افغانستان، رقابت منطقه‌ای بسیاری از قدرت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی و نیز عدم تمایل طالبان برای حضور ترکیه عواملی هستند که نباید نادیده گرفته شوند.
نتیجه‌گیری
با خروج نیروهای ایالات متحده از افغانستان، رقابت جدیدی در مناسبات قدرت در آسیا آغاز شده است. با توجه به اینکه انتظار می‌رود روسیه و چین این خلأ قدرت را پر کنند، حضور ترکیه در این کشور بر اساس دو اصل همکاری یا رقابت با اتحاد چین_روسیه و جبهۀ ناتو به‌رهبری آمریکا که بر اساس اهداف اقتصادی و تجاری انجام می‌شود، بخشی از اهداف ماجراجویی‌های ترکیه در افغانستان در کنار ترمیم رابطه خود با واشنگتن به‌عنوان عضوی از ناتو انجام می‌شود. در کنار آن باید به نقش کلیدی آمریکا در کنار چین و روسیه در اقتصاد روبه‌ضعف ترکیه اشاره کرد. با همه‌گیری کووید۱۹ و سقوط ارزش لیر، وابستگی ترکیه به دو قطب شرق و غرب بیشتر شده است. اگر ترکیه بخواهد به‌عنوان متحد آمریکا به بازیگری موازنه‌گر در مقابل روسیه و چین در افغانستان تبدیل شود، علاوه بر ازدست‌دادن بازار وارداتی خود از طرف چین، در منطقۀ قفقاز و خاورمیانه، با سنگ‌اندازی‌های مسکو مواجه خواهد شد. در مقابل، اگر در آسیای مرکزی به اتحاد سه‌گانۀ ترکیه، چین و مسکو ورود پیدا کند، بیش از پیش، در معرض تحریم‌های ایالات متحده آمریکا قرار خواهد گرفت. با این شرایط گمان نمی‌رود دست‌کم تا چند ماه آینده، شاهد تغییر چشمگیر موضع و سیاست ترکیه در افغانستان باشیم.
منابع
– اندریو واتکینز، تیمور شاران، نقش و اهمیت ترکیه در صلح افغانستان، بنیاد فردریش ایبرت در افغانستان، ۲۰۲۱
– Will Turkey’s Afghanistan Ambitions Backfire?, Galip Dalay, Chathamhouse.org, 2021
– Why Turkey wants to be in charge of securing Kabul Airport, Abdul Basit, Zahid Shahab Ahmed, Aljazira, 2 Aug 2021
