سیدعلی نجات؛ دانشجوی دکتری مطالعات خاورمیانه دانشگاه تهران
روابط عراق و سوریه به دلیل پیوندهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و قبیله‌ای و همچنین مرزهای مشترک دارای ابعادی پیچیده است. این روابط تحت تأثیر تاریخ سیاسی دو کشور و رقابت‌های منطقه‌ای قرار دارد، که در گذشته به شکل‌گیری تنش‌هایی نیز منجر شده است. از این رو، عراق به عنوان یکی از همسایگان سوریه، از تحولات یک ماه اخیر این کشور و تسلط هئیت تحریر الشام بر دمشق نگران است، زیرا تغییرات سیاسی و نظامی در سوریه با توجه به ارتباطات تاریخی و اجتماعی بین دو کشور می‌تواند تأثیرات مستقیمی بر منافع و امنیت ملی عراق داشته باشد.
در همین راستا، از روز نخست آغاز عملیات هئیت تحریر الشام، سران عراق اظهاراتی را که با ناخرسندی و نگرانی بسیار همراه بود مطرح کرده‌اند که بارزترین آن بیانیه محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر و فرمانده کل نیروهای مسلح بود. به محض ابراز نگرانی بغداد از وضعیت سوریه و استقرار یگان‌های نظامی ارتش عراق در مرز با سوریه، احمد الشرع ملقب به ابومحمد الجولانی، رهبر هیئت تحریر الشام، تأکید کرد که وضعیت سوریه به عراق سرایت نخواهد کرد و از دولت عراق خواست تا از درگیری‌ها و تنش‌های سوریه فاصله بگیرد. واکنش عراقی‌ها به این اظهارات الجولانی به شدت انتقادی بود. جعفر الحسینی، سخنگوی نظامی حزب‌الله عراق به الجولانی هشدار داد که اگر نیروهای حزب‌الله تصمیم بگیرند وارد نبرد شوند، عواقب ناگواری برای او و حامیانش در پی خواهد داشت.
واقعیت آن است که مرزهای عراق و سوریه که بیش از ۶۰۰ کیلومتر است، طی دو دهه گذشته ناامن و بی‌ثبات بوده و پس از سال ۲۰۰۳ به گذرگاه تروریست‌ها از جمله عناصر سازمان تروریستی القاعده تبدیل شده است. ابومحمد الجولانی در سال ۲۰۰۳ با حمایت شبکه‌های لجستیکی جهادی در سوریه به عراق رفت و به گروه سریه المجاهدین پیوست. الجولانی در عراق توسط نیروهای آمریکایی دستگیر و در سال ۲۰۰۶ به زندان بوکا منتقل شد. وی پس از آزادی، به سازمان القاعده عراق پیوست و بعدها به عنوان امیر القاعده در ولایت موصل فعالیت کرد؛ اما پس از آغاز اعتراضات در سوریه با هدف سرنگونی حکومت بشار اسد، گروه جبهه النصره را در ابتدای سال ۲۰۱۲ تاسیس کرد و روانه سوریه شد.
گرچه ایالات متحده آمریکا، ابومحمد الجولانی را آزاد کرد اما بعد از اینکه شماری از زندانیان عراقی، اتهاماتی تروریستی علیه الجولانی را مطرح کردند، بغداد دستور بازداشت وی را صادر کرد. از این رو، به دنبال به قدرت رسیدن مخالفان بشار اسد به فرماندهی الجولانی، حکم بازداشت او به معضلی حقوقی برای مقامات عراقی تبدیل شده است. با این حال پس از سقوط بشار اسد و تشکیل دولت انتقالی در سوریه و آغاز ورود هیئت‌ها و مسئولان کشورهای عربی و غربی به دمشق، بغداد نیز در محاسبات خود بازنگری و همکاری با دمشق در برخی جوانب امنیتی را آغاز کرده است. به موجب تفاهمات غیر علنی، عراق حدود دو هزار سرباز جدا شده از ارتش سوریه که به اراضی عراق پناه آورده بودند را به حاکمیت جدید در دمشق تحویل داد و یک هیئت امنیتی بلندپایه به ریاست حمید الشطری، رئیس سازمان اطلاعات عراق به دمشق اعزام کرد. لکن دیدار هیئت امنیتی عراق با احمد الشرع در سوریه موجب برانگیخته شدن انتقادات و سوالات متعددی در سپهر سیاسی عراق شده است. برخی جریان‌های عراقی معتقدند این چرخش برای از بین بردن مشروعیت از مقاومت عراق، و مقدمهچینی برای انحلال حشد الشعبی و ورود عراق به عادی‌سازی روابط با اسرائیل است.
به هر روی، هدف بغداد از اعزام هیئت امنیتی و نه سیاسی به دمشق به چند دلیل صورت گرفته است. هدف نخست از سفر هیئت امنیتی، برای اطلاع از واکنش‌ها و افکار عمومی در عراق نسبت به حاکمیت جدید سوریه بود. در واقع دولت عراق نمی‌خواست برخی جریان‌های داخلی که مخالف ارتباط با حاکمیت جدید در سوریه هستند را ناراضی کند، در نتیجه یک هیئتی امنیتی و نه سیاسی را اعزام کرد.
هدف دوم از اعزام هیئت امنیتی، ظهور و رسیدگی به چندین پرونده امنیتی بین بغداد و حاکمیت جدید دمشق است. در روز سرنگونی نظام بشار اسد تعدادی از رزمندگان مقاومت اسلامی عراق به اسارت نیروهای هئیت تحریر الشام درآمدند. این افراد دارای تابعیت عراقی بوده و بغداد در قبال آنها مسئولیت دارد. دومین موضوع پرونده عراقی‌های مقیم سوریه به‌ویژه دمشق است. به طور طبیعی با حاکمیت جدید سوریه، وضعیت شهروندان عراقی متفاوت خواهد بود و بغداد نمی‌تواند نسبت به وضعیت آنها در آینده بی‌تفاوت باشد. در نتیجه وضعیت اقامت و مجوز فعالیت آنها نیازمند هماهنگی با حاکمیت جدید سوریه است. حفظ امنیت اماکن مقدسه در سوریه نیز یکی از دستورکارهای مهم سفر الشطری به دمشق بود. موضوع دیگر رسیدگی به وضعیت زندانیان عراقی‌تبار دارای سابقه عضویت در گروه تروریستی داعش باز می‌گردد. بخشی از این افراد در قلمرو دولت بشار اسد مستقر بودند و پس از تغییر حاکمیت در سوریه فرصتی را پیش‌روی دولت بغداد به منظور تعامل با تحریرالشام برای تعیین سرنوشت آنها قرار داده است. از سوی دیگر نیروهای دمکراتیک سوریه (قسد) با عراق به توافق رسیده‌اند تا چند هزار خانواده این زندانیان را به عراق انتقال دهد، که نخستین کاروان آن شامل ۶۰۰ تن بود که از اردوگاه الهول وارد عراق شدند. دولت عراق مایل است این افراد را هرچه سریع‌تر از حکومت الشرع و از قسد تحویل بگیرد تا از یک‌سو حاکمیت جدید سوریه در آینده از این زندانیان به عنوان اهرم و ابزار برای تحت فشار قرار دادن بغداد استفاده نکنند و همچنین از سوی دیگر از آزاد شدن آنها در وضعیت بی‌ثبات حاکم بر سوریه جلوگیری شود، زیرا آزادی این افراد در وضعیت بی‌ثبات و ناامن سوریه برای عراق به یک تهدید امنیتی مبدل خواهند شد.
با این حال، یکی از پرونده‌های کلیدی که نشان‌دهنده میزان نگرانی‌های امنیتی بغداد از تحولات سوریه و توجیه سفر هیئت امنیتی با حفاظت از امنیت عراق است، تفاهم بر سر اقداماتی برای جلوگیری از ورود عناصر تروریستی داعش بوده است. بغداد، اوضاع سوریه را از زمان سرنگونی نظام اسد به شدت زیر نظر دارد و استحکامات مرزی خود را تقویت کرده است. بغداد، نگرانی آشکار خود را از قدرت گرفتن داعش پنهان نکرده است به خصوص که تحرکات گروه تروریستی داعش طی یک ماه اخیر در مناطق مختلف عراق گسترده بوده است. بغداد نگران است که سناریوی سوریه در عراق تکرار شود و عناصر داعش بتوانند همانند دهه گذشته بخشی از خاک عراق را اشغال کنند. اکنون نگرانی اصلی عراقی‌ها از آزادی تروریست‌ها از زندان‌های سوریه و فرار زندانیان داعش از اردوگاه الهول که تحت کنترل نیروهای قسد است می‌باشد. در همین راستا فؤاد حسین، وزیر خارجه عراق گفته است گروه تروریستی داعش در حال سازماندهی مجدد نیروهای خود است و به‌دلیل فروپاشی ارتش سوریه و رها کردن انبارهای تسلیحاتی‌اش، توانسته است به حجم زیادی از تسلیحات دست یابد که به این گروه امکان گسترش کنترل بر مناطق بیشتری را داده است.
فرماندهان نظامی و امنیتی عراق نیز در هفته‌های گذشته، از واحدهای ارتش عراق و مرزبانی مناطق مرزی با سوریه بازدید کرده‌اند که برجسته‌ترین و بارزترین این فرماندهان، ثابت العباسی، وزیر دفاع عراق و قیس المحمداوی، معاون فرمانده ستاد عملیات مشترک است. در همین راستا، هیئت امنیتی عراق در دیدار با مدیریت جدید سوریه درباره حفاظت از مرزها و همکاری درخصوص جلوگیری از بازگشت فعالیت داعش و همچنین حفاظت از زندان‌های محل حضور عناصر داعش در سوریه رایزنی کرده است. فؤاد حسین، وزیر خارجه عراق نیز اخیرا در تماس تلفنی با اسعد الشیبانی، وزیر خارجه دولت موقت سوریه، ضمن تحسین اهتمام الشیبانی به هیئت دیپلماتیک عراق در دمشق، درباره تحرکات اخیر عناصر داعش در مرزهای مشترک گفت‌وگو و بر اهمیت تقویت همکاری و هماهنگی برای مقابله با این تهدیدها تاکید کرد. وزیر خارجه دولت موقت سوریه نیز برآمادگی کشورش برای هماهنگی کامل با عراق برای مقابله با گروه‌های تروریستی و جلوگیری از تهدید امنیت دو کشور تاکید کرد.
یکی از دیگر رویدادهایی که نشان از نگرانی و اهمیت تغییر و تحولات سوریه برای بغداد را به خوبی نشان می‌دهد، سفر نخست‌وزیر عراق به همراه هئیت بلندپایه شامل فؤاد حسین، وزیر خارجه عراق و قاسم الاعرجی، مشاور امنیت ملی عراق به ایران است. سفر محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر عراق به تهران در چارچوب تحرکات دیپلماتیک او در منطقه است که از مدتی قبل به منظور ایجاد توازن منطقه‌ای بعد از حوادث اخیر سوریه آغاز شده است. السودانی قرار است بعد از تهران مستقیما به دوحه سفر کند تا درباره این وقایع گفت‌وگو کند، زیرا قطر نزدیک‌ترین طرف به هیئت تحریر الشام است که اکنون قدرت را در سوریه در دست دارد.
در همین راستا، برخی منابع عراقی اظهار داشتند از جمله پرونده‌هایی که السودانی در تهران مورد بحث قرار می‌دهد شامل تلاش‌هایی برای نزدیک کردن دیدگاه‌ها میان دولت انتقالی سوریه و ایران خواهد بود. محمد شیاع السودانی، در تلاش است از طریق دیپلماسی فعال، دیدگاه‌ها را میان دولت انتقالی سوریه و ایران نزدیک کند. از این رو، سفر نخست‌وزیر عراق به ایران نه تنها بر روابط دوجانبه بغداد و تهران تأثیرگذار است، بلکه می‌تواند نقش مهمی در شکل‌گیری آینده روابط عراق با حاکمیت جدید سوریه ایفا کند. سفر السودانی به تهران می‌تواند به کاهش اختلافات و تقویت روابط میان ایران و سوریه کمک کند و عراق را به عنوان یک میانجی مؤثر در مذاکرات بین دو کشور معرفی کند.
در حقیقت، سفرهای السودانی به ایران و سپس قطر و احتمالاً انگلیس حامل پیام‌های مهمی در خصوص آینده منطقه و نگرانی السودانی و چهارچوب هماهنگی از تکرار سناریوی سوریه و بازگشت تروریسم به عراق است. احتمالاً در آینده نشست سران در بغداد برگزار شود که میزبان کشورهای بسیاری از جمله ایران، ترکیه، سوریه، عربستان، مصر، اردن و قطر بر سر یک میز با هدف یکپارچگی دیدگاه‌های سیاسی میان کشورها خواهد بود.
به طور کلی، اختلافات عراق بر سر روابط با حاکمیت جدید سوریه نتیجه ترکیبی از عوامل داخلی و خارجی است که شامل نگرانی‌های امنیتی، منافع اقتصادی و فشارهای بین‌المللی می‌شود. به خصوص که عراق تحت فشارهای بین‌المللی قرار دارد تا از مداخله در امور داخلی سوریه خودداری کند. گزارش‌ها حاکی از آن است که دونالد ترامپ از نخست‌وزیر عراق خواسته تا تأثیر و نفوذ حشد الشعبی در عراق را محدود کند و از مداخله در سوریه پرهیز نماید. از این رو می‌توان گفت آینده روابط عراق و حاکمیت جدید سوریه بستگی به تعادل بین عوامل امنیتی، دیپلماتیک و فشارهای خارجی دارد.
در پایان می‌توان گفت دولت عراق به رغم عدم تمایل و رغبت برای برقراری روابط دیپلماتیک با حاکمیت جدید سوریه و شخص الجولانی ممکن است متأثر از پارادوکس و معضل امنیت پس از کسب تضمین‌هایی از جانب حاکمیت جدید سوریه و حامیان آن یعنی قطر و ترکیه به همکاری با دمشق بپردازد تا بدین طریق با تهدیدات امنیتی مانند گروه تروریستی داعش که ممکن است دوباره احیا شود، مقابله کند. علاوه بر آن در صورتی که حاکمیت جدید در سوریه به‌طور مؤثر از سوی جامعه بین‌المللی به رسمیت شناخته شود، بغداد روابط دیپلماتیک و اقتصادی خود را با دمشق و حاکمیت جدید تقویت خواهد کرد.
*مسئولیت صحت و سقم مقاله فوق به عهده نویسنده است و انتشار آن به معنی تأیید یا بیانگر دیدگاه مرکز آینده پژوهی جهان اسلام نمی باشد.
