تهدیدهای هیدروپلتیکی و آبی ترکیه برای منافع ایران، مریم خالقی نژاد
مؤسسه آینده پژوهی جهان اسلام
در عصر حاضر آمارهای سازمان های بینالمللی از جمله شورای جهانی آب، یونسکو، سازمان ملل و … درباره منابع آب قابل شرب در مقیاس جهانی بسیار هشداردهنده است. این در حالیست که شورای امنیت سازمان ملل بیان کرده که سرچشمههای غیرنظامی بی ثباتی، از جمله عوامل زیست محیطی تهدیدی برای صلح و امنیت شده است.
بسیاری از محافل و مکاتب بر این باورند که آب همچون آتش زیر خاکستر منبع بالقوه نبردهای آینده است. اهمیت استراتژیک آب در خاورمیانه بر هیچکس پوشیده نیست از همین رو دکتر پطروس غالی وزیر خارجه اسبق مصر و دبیر کل سابق سازمان ملل متحد نیز بیان داشته است که: جنگ آینده در منطقه خاورمیانه بر سر آب خواهد بود. لذا اهمیت آب در خاورمیانه به عنوان یک آتش زیر خاکستر تلقی میشود و میتواند منبع بالقوه درگیری در خاورمیانه قرار گیرد. شرایط موجود نشان میدهد که آب در اینده نه چندان دور به عنوان یک کالای اقتصادی و امنیتی قرار خواهد گرفت که در خاورمیانه به سمت تنش خواهد رفت.
بطور کلی در ارتباط با بحران آب در منطقه آسیای جنوب غربی، چهار طرف اصلی وجود دارد که عبارتند از: 1- طرف ایرانی 2- طرف عربی 3- طرف ترک 4- طرف اسرائیلی، که برای حل بحران آب در سطح منطقهای نیازمند همکاری همهجانبه این طرفین است. هر چند تحلیلگران بسیاری در نوشتههای خود معتقدند که همکاری در منطقه خاورمیانه امکانپذیر نمیباشد(بزی و همکاران، 1389: 11).
در خصوص نحوه سیاستگذاری در مورد منابع آب مشترک در خاورمیانه ، به نظر میرسد ترکیه به دنبال یارگیری در سطح جهانی از میان کشورهایی مانند افغانستان و اتیوپی است که میتوانند شرایط یکسانی را با باهم داشته باشند ترکیه در واقع در پی یک الگوسازی است و در این راستا علاوه بر این مساله، از تقویت دیپلماسی عمومی و قدرت نرم خود مانند برگزاری همایشهای مختلف در خصوص آب بهره میبرد تا به دو هدف عمده خود دست یابد؛
هدف اول آن ایجاد یک نظم و گفتمان ویژه در خصوص بهرهبرداری از آبهای مشترک در جهان است که برای این منظور نیازمند متحدانی میباشد تا با گفتمان رایج در جهان که مصداق آن در کنوانسیون 1997 بیان شده است مقابله کند، هدف دوم ترکیه تقابل با رقبای دیرین خود یعنی ایران، عراق و مصر است که از ناحیهی افغانستان و آبریز دجله و فرات و نیل و اتیوپی آنها را تحت تاثیر قرار دهد(نقیبی، 1393). به نظر میرسد ترکیه در پی استفاده از این منبع حیاتی به عنوان ابزاری است تا در شرایط ژئواستراتژیک منطقه تحول ایجاد کرده و خود را به عنوان یک هیدروهژمون در حد قدرت قبلی خود یعنی امپراطوری عثمانی برساند. این روش سیاستگذاری برای کنترل آب، باعث برهم زدن نظم سیاسی منطقه خواهد شد و علاوه بر تشدید مناقشات موجود در منطقه، ساختار اجتماعی کشورهای منطقه را نیز دگرگون نموده و چه بسا راه را برای تسلط و نفوذ بیشتر بیگانگان بر منطقه هموارتر نماید( کرمی و همکاران، 1395: 40-45)
ترکیه ادعاهای تازه نسبت به رودهایی همچون دجله و فرات و نیل مانند؛ سرزمینی بودن رود دجله و فرات دارد که باعث تشدید اختلاف با عراق و سوریه میشود. چنین رویکردهای توسعهای ترکیه، که قدرت طلبی ترکیه در بطن آن نهفته باعث بیثباتی امنیتی در خاورمیانه شده است. تاثیرات این معضل بر کشور جمهوری اسلامی ایران ناشی از آن است که با عطف به اهداف اکولوژیکی برنامه ششم توسعه ایران، آب جایگاه بالایی را در این برنامه دارد، لذا ایران را نیز به نوبه خود در زمینههای امنیتی و تامین منافع و رشد اقتصادی مورد تهدید قرار داده است. این در وضعیتی است که شاهد کاهش منابع آبی زیرزمین در کشور هستیم و همچنین آب مناطق مرزی تحت تاثیر کشورهای همسایه به خصوص عراق و افغانستان است.
در چشمانداز دیگر این مساله آنچه که مهم است آن است که ترکیه در پی همپیمانی با افغانستان است که در این شرایط نیز ایران به شدت دچار تنش میشود در طول تاریخ ثابت شده است که افغانستان سیاست خارجی ایران را نسبت به آب بی پاسخ گذاشته است و کمتر اتفاق افتاده که به عقد توافقنامههایی در خصوص رود هیرمند با ایران اقدام نموده و یا به آنها برای مدت طولانی پایبند بماند به همین دلیل در شرق و جنوب شرق در آینده نه چندان دور شاهد برخی مشکلات آبی خواهیم بود مانند ساخت “سد کجکی” در هیرمند در سال 1953 که باعث بروز اختلافاتی میان افغانستان و ایران گردید. در سال 2016 نیز این کشور اقدام به قراردادی در خصوص ساخت فاز دوم سد کجکی با یک شرکت ترکیهای کردند که این امر باعث زمینهسازی در خصوص شکلگیری توافقنامههای دیگری با ترکیه و تهدید هرچه بیشتر ایران میگردد و یا همچنین در خصوص پروژه “سد سلما” مشکلات و اختلافاتی میان دو کشور ایران و افغانستان وجود دارد که این چنین مسائل ممکن است ضمن نبود موافقتنامهای در این خصوص مابین دو کشور، باعث وخیمتر شدن روابط ایران و افغانستان و گرایش بیشتر آن به سمت رقیبان ایران مانند ترکیه گردد.
با در نظر گرفتن این مهم که در این فرایند نیز کردستان عراق نقش بسیار مهمی را در تشدید فشار به نواحی شیعه و سنی نشین خواهد داشت، امکان به وجود آمدن چنین مشکلاتی در غرب هم به دور از انتظار نیست. امروزه با توجه به اینکه مشکلات مرزی میان ایران و عراق کمرنگ شده است اما به نظر میرسد که مشکلی که میتواند روابط دو کشور را تحت تاثیر قرار دهد مساله آب است. کشور ترکیه به بهانه برنامههای توسعهای خود ورودی آب به دجله و فرات را کاهش داده است که این کاهش وروردی باعث تاثیر آب اروندرود ایران هم شده است. در رودهایی مانند کارون و هیرمند هم چنین معضلاتی را مشاهده خواهیم کرد که باعث افزایش مشکلات زیست محیطی برای ایران میشود و لذا امروزه که شاهد تاثیر گذاری عوامل زیست محیطی در ابعاد مختلف توسعه، رشد اقتصادی و اجتماعی و حتی تامین امنیت ملی هستیم به دور از انتظار نیست که امنیت ایران و تامین منافع کشور تحت تاثیر این سیاستگذاریها قرار گرفته و با تحول و دگرگونی مواجه گردد.(مختاری و عبدی، 1395).
با عطف به اینکه سیاست خارجی هر کشوری درخصوص تامین منافع تحت تاثیر ارتباط با کشورهای دیگر است سیاست ایران نیز در پیوند با آب و ارتباطات آبی با کشورهای همسایه خواهد بود. این چالش علاوه بر جنبههای خارجی در خصوص امور داخلی نیز ممکن است باعث تعدیل در رشد و روند توسعه و کاهش منابع موجود برای رسیدن یه این امر و چشم اندازهای آینده شود و از سویی باعث تحرکهای اجتماعی برخی طبقات مانند کشاورزان و دامدارن خواهد شد و سیل عظیمی از مهاجرتهای داخلی شکل خواهد گرفت که این تغییر و تحولات داخلی ممکن است زمینه ساز آشوبهای اجتماعی در جامعه و اعتراضات متنوع در نتیجه ایجاد خلل در امنیت شود. بر همین اساس است که انتظار میرود سیاستمداران و مسولان با استفاده از دیپلماسی نقش فعالی را در منطقه ایفا کنند و به ایجاد برنامههایی در سطح منطقه و جهان بپردازد تا با تعامل با کشورهای همسایه برای جلوگیری از ادامه این روند سیاستگذاری ترکیه در خاورمیانه و راهحلی متعادل برای استفاده از ابهای مشترک برسند و ضمن هموارتر نمودن مسیر رشد و توسعه خود به منافع ملی خود دست یافته و امنیت خود را به خصوص از لحاظ زیست محیطی تامین نمایند.
منابع
1. بزی، خدارحم و خسروی، سمیه و جوادی، معصومه و حسیننژاد، مجتبی(1389). بحران آب در خاورمیانه( چالشها و راهکارها)، مجموعه مقالات چهارمین کنگره بینالمللی جغرافیدانان جهان اسلام (ICIWG 2010)
2. کرمی، افشین و حسنزاده، جواد و پیشگاهی فرد، زهرا(1395). تاثیرات هیدروپلیتیک بر مناسبات عراق و ترکیه با تاکید بر دجله و فرات، نشریه مطالعات سیاسی جهان اسلام، دوره5، شماره 17، بهار، صص 29-51.
3. مختاری، حسین و عطاءالله، عبدی (1394). نگاهی به فرصتها و تهدیدهای هیدروپلیتیک ایران، ایران بازگو( بازگو کننده گلچینی از اخبار و پژوهشهای سیاسی و ژئوپلیتیکی روز ایران و جهان)، ، http://www.civilica.com/Paper-GEOPOLITICS02-GEOPOLITICS02_011.htm
4. نقیبی، محسن(1393). اب ابزار جدید مقابله ترکیه با ایران است، ایفنا، پایگاه خبری تحلیلی فولاد، هجدهم اسفند ماه، کد خبر 270519.
