تحولات قدیم و جدید: چه چیزی در روابط ترکیه- اسرائیل تغییر کرده است؟
منبع: موسسه مطالعات امنیت ملی اسراییل
ترجمه موسسه آینده پژوهی جهان اسلام
ترکیه در پی انتقال سفارت ایالات متحده از تل آویو به بیت المقدس و در اعتراض به کشتار معترضان فلسطینی در جریان درگیری با نیروهای دفاعی اسرائیل در مرز نوار غزه، سفرای خود را از اسرائیل و ایالات متحده فراخواند. آنکارا همچنین به سفیر اسرائیل در ترکیه دستور داد تا موقتا این کشور را ترک کند. اسرائیل هم پاسخ متقابل داد و از کنسول ترکیه در قدس (که عمدتا مسئول روابط با فلسطینی‌ها در کرانه باختری و غزه است) خواست که اسرائیل [فلسطین اشغالی] را ترک کند. نهایتا وزارت امور خارجه ترکیه هم از کنسول اسرائیل در استانبول خواست تا به اسرائیل بازگردد.
ترکیه در دهه‌های گذشته سه مرتبه در سال‌های 1956، 1980 و 2011 سطح روابط رسمی خود را با اسرائیل را کاهش داده است. در تقابل اخیر، سطح نمایندگی دیپلماتیک رسما کاهش نیافته اما فراخواندن سفیر ترکیه از امریکا یک بعد مضاعف است که شدت بحران کنونی را نشان می‌دهد. ترکیه برای دهه‌ها همبستگی خود با مسئله فلسطین را نشان داده و وقتی خشونتی در منازعه اسرائیل- فلسطین بالا می‌گیرد، اسرائیل را مورد انتقاد قرار می‌دهد. هرچند از زمان دومین دور نخست وزیری رجب طیب اردوغان در 2007، انتقاد از سیاست‌های اسرائیل شایع‌تر شده است. اردوغان به تازگی با نمایندگان گروه اورتدکس ضد صهیونیستی «ناتورای کارتا» در 15 می 2018 در لندن ملاقات کرد.
تحول تکراری آشکار، استفاده اردوغان از بحران با اسرائیل جهت تقویت جایگاه خود، هم داخل ترکیه و هم در جهان اسلام است. ترکیه در حال نزدیک شدن به انتخابات زودهنگامی است که 24 ژوئن 2018 برگزار می‌شود. نگرانی اصلی اعضای حزب عدالت و توسعه (آک پارتی) این است که حمایت عمومی از حزب، به ویژه به خاطر بحران اقتصادی احتمالا در حال ظهور، کاهش یافته است. بنابراین فراخوان اردوغان برای یک راه‌پیمایی در استانبول در حمایت از فلسطینی‌ها در اولین جمعه ماه رمضان و لفاظی تند علیه اسرائیل در این راه‌پیمایی را می‌توان به عنوان بخشی از کمپین انتخاباتی ریاست جمهوری و کمپین آک پارتی برای انتخابات پارلمانی دانست.
دیگر تفاوت مرتبط با تنش‌ها و رقابت برای نفوذ داخل جهان اهل سنت، ناامیدی اعلامی اردوغان از دیگر کشورهای مسلمان، و به ویژه دولت‌های عربی (نظیر عربستان سعودی و مصر) است به خاطر اینکه در پی تلفات فلسطینی‌ها در نتیجه درگیری‌ها در مرز غزه- اسرائیل [اراضی اشغالی] به اسرائیل اعتراض کافی نکردند. احزاب اوپوزوسیون با آگاهی نسبت به همبستگی گسترده مردم ترکیه با مسئله فلسطینی و استفاده سیاسی اردوغان از تنش با اسرائیل، به نوبه خود خواستار انجام اقدامات سرسختانه علیه اسرائیل، مثل خروج دائمی سفیر ترکیه از اسرائیل به عنوان ابزاری برای به چالش کشیدن خود اردوغان و آک پارتی، شدند.
تقاضا از ساختار سیاسی اسرائیل و رسانه‌های اسرائیلی برای اینکه قتل عام ارمنستان را به رسمیت بشناسند، از کردها (البته آنها که خارج از ترکیه عمدتا در شمال عراق و شمال سوریه زندگی می‌کنند) حمایت نمایند، و سفر به ترکیه را تحریم کنند، جدید نیست.
آنچه که اینبار جدید است، تایکد بر رویکرد «این به آن در» نسبت به ترکیه- هم در لفظ و هم در عمل- توسط دولت [رژیم] اسرائیل است. این رویکرد که حاوی این پیام است «که کسانی که در خانه شیشه‌ای زندگی می‌کنند، نباید سنگ بیندازند» اولین‌بار از جانب وزارت امور خارجه اسرائیل در جولای 2017 بیان شد و به دنبال جلب توجه به سیاست‌ها و اقدامات ترکیه علیه مردم کرد خود و همچنین عملکردش در شمال سوریه و قبرس بود.
اسرائیل در طول عملیات «تیغه محافظتی» در نوار غزه در سال 2014، علاقه‌ای به میانجیگیری ترکیه در جهت یک آتش بس نداشت، در حالیکه از کمک‌های بشردوستانه ترکیه به فلسطینی‌ها- تا زمانی که با هماهنگی اسرائیل صورت می‌گرفت- استقبال می‌شد. در مقابل پیش زمینه تنش کنونی بین اسرائیل و ترکیه، این تفکیک‌گذاری اسرائیل بین مداخله سیاسی و بشر دوستانه از جانب ترکیه احتمالا توسط تل آویو به حالت تعلیق درنیامده است. به گزارش رسانه‌ها، اسرائیل تقاضای ترکیه برای فرود آمدن یک هواپیما برای تخلیه فلسطینی‌ها زخمی را رد کرده است. به طور مشابه، اسرائیل به ساختارهای عملیاتی حماس در ترکیه با دیده تردید روزافزون می‌نگرد.
درحالیکه روابط بین ترکیه و اسرائیل شامل برخی وابستگی‌های متقابل هم می‌شود، به این معنا که هر دو طرف منافع مشترکی دارند که از طریق روابط دوجانبه پیش برده شود، اما این روزها فقط تعدادی از منافع خاص‌شان همگرا است.
طرح پیشنهادی برای ایجاد خط لوله گاز طبیعی از اسرائیل به ترکیه هنوز عملی نشده است. تلاش‌های بازسازی در غزه، که می‌توانست یک منفعت مشترک باشد، به صورت موثر پیش برده نمی‌شود. به علاوه از آنجا که به نظر می‌رسد تهدید ناشی از داعش علیه ترکیه کمتر از قبل باشد، و با وجود تبادل اطلاعات اسرائیل و ترکیه در این زمینه اما این موضوعی نیست که این دو را به یکدیگر نزدیک کند، همانطور که تهدید ناشی از سوریه در دهه 1990 این کار را کرد. در مسئله سوریه هم با وجود اینکه این دو برای نفوذ با یکدیگر رقابت نمی‌کنند اما ترکیه اساسا به شمال سوریه و اسرائیل در درجه اول به جنوب سوریه علاقه‌مند است. اسرائیل همچنین همکاری ترکیه- ایران را مطلوب نمی‌داند؛ خواه این همکاری در سوریه باشد یا در انتقاد ترکیه از تصمیم رئیس جمهور امریکا- دونالد ترامپ- برای خروج از توافق هسته‌ای با ایران.
وابستگی متقابل بیش از همه در حوزه اقتصادی آشکار است. مناظرات رسانه‌ای اخیر در اسرائیل بر اهمیت E1 و A1، خطوط هوایی ملی اسرائیل، تاکید کردند که از فضای هوایی ترکیه پرواز می‌کنند. موضوع دیگری که مطرح شده، میزان زیاد واردات نفتی است که با نفت‌کش‌ها از طریق بندر ترکیه‌ای کیهان به اسرائیل آورده می‌شود. ترکیه، که مازاد تجاری دارد، علاقه‌مند به حفظ سطح صادرات به اسرائیل است (در 2017 از 4.3 میلیارد دلار تجارت دوجانبه، 2.9 میلیارد دلار صادرات ترکیه به اسرائیل و 1.4 میلیارد دلار صادرات از اسرائیل به ترکیه بود). همچنین کامیون‌های سوار بر کشتی که به بندر حیفا می‌رسند از بزرگراه‌های اسرائیل برای انتقال کالاهای خود به اردن و از آنجا به شرق استفاده می‌کنند. مسیر حیفا- اردن به ترکیه کمک کرده تا بر برخی از مسیرهای تجاری که در جنگ داخلی سوریه و در تنش‌های ترکیه- مصر از دست داد، فائق آید. 2017 همچنین شاهد افزایش حدودا 30 درصدی نسبت به 2016 در تعداد گردشگران اسرائیلی که از ترکیه بازدید کردند بود، و مسیر تل آویو- استانبول یکی از پر سودترین مسیرهای خطوط هوایی ترکیه است. اداره امور مذهبی ترکیه (دیانت) در 2015 مسجدالاقصی را به فهرست حج‌های مذهبی خود افزود و در 2017، 40 هزار گردشگر ترک از قدس دیدن کردند.
تحولات تکراری و جدید نشانه آشکاری است که خود رابطه در خطر است نه سطح نمایندگی دیپلماتیک. می‌توان استدلال کرد که اسرائیل در ابعاد مختلف توانسته تضعیف روابط خود با ترکیه را از طریق روابط بازیگران مختلف جبران کند- رابطه با جمهوری قبرس و یونان، همکاری ساکت با عربستان و مصر، و صادرات روبه رشد نظامی به هند. هنوز آنکارا خود را به عنوان رقیبی دائمی ثابت کرده که وضعیت را برای اسرائیل در عرصه بین‌المللی دشوارتر می‌کند، مثلا با ابتکارش برای برگزاری دو جلسه فوق‌العاده سازمان همکاری اسلامی با موضوع بیت المقدس در شش ماه گذشته. منتقدان توافق عادی سازی روابط میان اسرائیل و ترکیه که در ژوئن 2016 به دست آمد و حادثه حمله اسرائیل به کاروان کمک‌رسانی ترکیه به غزه را حل و فصل کرد، حق دارند که بگویند این توافق انتظارات دو طرف را برآورده نکرد.
هرچند آنها وقتی می‌گویند اگر توافق امضا نمی‌شد، وضعیت بین اسرائیل و ترکیه بهتر می‌بود، کمتر می‌توانند قانع‌کننده باشند. با نگاه به گذشته، هزینه‌ای که اسرائیل برای توافق عادی سازی روابط پرداخت، محدود بود اما مزایای کوتاه مدت آن هم همینگونه بود.
**مسئولیت صحت و سقم مطالب موجود در یادداشت ها، مقالات و مصاحبه های منتشر شده در سایت به عهده نویسنده بوده و انتشار آنها الزاما به معنی تایید مطلب یا بیانگر دیدگاه های موسسه نیست.
