«رقابت در سیاست داخلی ترکیه؛ علل و پیامدهای پیروزی اردوغان»
سخنرانی جناب آقای دکتر رضا صولت
کارشناس مسائل کشور ترکیه
موضوع بحث من عوامل داخلی پیروزی حزب عدالت و توسعه در کشور ترکیه است. به نظر من این ایدئولوژی حزب عدالت و توسعه همان ایدئولوژی پرواکتیو است. به خاطر همین ابتدا یک دسته بندی تاریخی می خواهم انجام دهم. از سال 1990م به این طرف من علاوه بر این که نقش عوامل اقتصادی در عملکرد حزب «آ ک پارتی» در پیروزی این حزب را خیلی بیشتر می دانم. یک نقش بسیار مهم دیگری به نام موضوع هویت ملی ترکیه را هم برای پیروزی حزب عدالت و توسعه و استمرار پیروزیهای پی در پی این حزب و شخص اردوغان در انتخابات در نظر می گیرم. من یک چارچوب کلی مطرح خواهم کرد.
ما همیشه دو بحث در مورد کشور ترکیه و حزب عدالت و توسعه داریم. اینکه از سال 2001 تا 2018 ایدئولوژی حزب عدالت و توسعه، کیش شخصیتی اردوغان و ایدئولوژی ترکیه است. این سه یک موضوع بسیار مهم، به هم بسته و یک پکیج در ارزیابی سیاست داخلی و خارجی ترکیه است. به همین منظور باید این عوامل را در سه یا در چهار مقطع زمانی 2001 تا 2007 مطرح کردند.
موضوع اسلام گرایی با موضوع عثمانی گرایی در ترکیه بسیار متفاوت است. به هر حال ترکیه شاید اولین موضوع اسلامی که همیشه در دستور کار خودش قرار داد موضوع بوسنی بود. بعد از جنگ سرد به مسئله ی بوسنی ورود پیدا کرد. از سال 2001 که حزب عدالت و توسعه در کشور ترکیه به پیروزی رسید و با کتمان موضوع اسلام گرایی و بیشتر تأکید روی جنبه ی محافظه کاری این حزب تأکید داشت. از 2001 تا 2007 یک رویکرد بسیار کارکردگرایی (Functionalism) را ما از این حزب شاهد بودیم که از طرح موضوعات ارزشی و غیر فنی به شدت اجتناب می کرد. تا سال 2007 که کودتای قضایی بر علیه این حزب مطرح شد، که تا آستانه انحلال پیش رفت ـ یعنی با یک رأی در دادگاه قانون اساسی توانست جان سالم به در ببرد و آن هم به خاطر فشارهایی بود که اتحادیه ی اروپا به وجود آورده بود. چون اوج مذاکرات ترکیه با اتحادیه ی اروپا در سال 2005 آغاز مذاکرات الحاق به این اتحادیه شروع شده بود. اردوغان و حزب عدالت و توسعه برای اولین بار یک موضوع غیر فنی را در دستور کار خودشان، موضوع حجاب بود قرار دادند. مسئله دانشگاه و حجاب بود که مطرح کردند که دادگاه قانون اساسی این حزب را تا آستانه ی انحلال پیش برد.
از 2007 تا 2014 ما شاهد هستیم که ایدئولوژی حزب عدالت و توسعه کم کم خودش را مطرح می کند و احزابی مثل حرکت ملی، جمهوری خواه خلق این دو که بسیار در تضاد آشکار با آکوارتی بودند و تا این دوره زمان کردها قبل از این که مثلاً هدد بر روی کار بیاید به عنوان یک شریک خوب، در واقع خیلی خوب نه، اما شریک خوب برای حزب عدالت و توسعه بودند.
از 2007 تا 2014 که ما نقطه ی عطف حزب عدالت و توسعه را دیدیم، از سال 2014 یعنی غلبه ایدئولوژی و هویت اسلامی ـ عثمانی حزب عدالت و توسعه را شاهد هستیم. جایی که انتخابات ریاست جمهوری ترکیه حاکم شد و رجب طیب اردوغان، اکمل الدین احسان اوغلو دبیر سابق سازمان همکاری اسلامی و صلاح الدین دمیرتاش کاندیداهای انتخابات ریاست جمهوری ترکیه شدند. سال 2014 سال اولین ها برای ترکیه است زیرا آنها توانستند در خارج از کشور ترکیه حق رأی داشته باشند، برقراری انتخابات ریاست جمهوری و کاندیدا شدن یک کرد در آن انتخابات بوده است.
همیشه یک بحران داخلی و هویتی در بُعد خارجی را در ترکیه شاهد بودیم. بحران هویتی سردرگمی سیال بین سیاست های این کشور از بابت اینکه ترکیه کشور غربی است ـ وجود داشت. این که کشور ترکیه یک کشور اروپایی است؟، یک کشور خاورمیانه ای است؟، یک کشور شرقی است؟، توجه ترکیه به آن راستی ها و توئانیسم، عثمانی گرایی، اسلامی گرایی، سکولاریسم، لاییسم وجود داشت. اینها چیزهایی بودند که یک هویت ناپایدار برای ترکیه به وجود آورده بود. اکنون که ما با افکار عمومی ترکیه صحبت می کردیم، این هویت ناپایدار با آن سابقه ی تاریخی ای که در زمان عثمانی ها بود، وجود داشت ـ به هر حال یک غرور خاصی در چهره ی آنان نمایان بود. قطعاً همه شما به ترکیه سفر داشته اید و در واقع در نحوه ی معاشرت آنها، چای خوردن، غذا خوردن و… این تبلور روح عثمانی را در آنها می بینیم. یعنی از این بُعد که آتاتورک در واقع اروپا را داخل ترکیه آورده بود، بدون در نظر گرفتن مفاهیمی که در صورت بندی اجتماعی ترکیه وجود داشت؛ ترکیه وارد یک موضوع هویتی شده بود که نقطه ی اوج این حزب، این موضوع را در سال 2014 نمایان می ساخت. جاهایی که انتخابات ریاست جمهوری ترکیه برگزار شد و نقطه ی جالب غلبه ی ایدئولوژی حزب عدالت و توسعه بر ایدئولوژی حاکم بر ترکیه که تا این سال یک چالش اساسی است.
شاهد هستیم که دو حزب کمالیستی و جمهوری خواه خلق که حزب کمال پاشا و آتاتورک هست، این حزب از شخصی به نام احسان اکمل الدین احسان اوغلو ـ یعنی از بدنه ی خودش از یک شخص اسلامی حمایت می کند. محرم اینجه از اعضای ارشد حزب جمهوری خواه خلق است، او دبیر فیزیک و ساکن آنکار بود. چندین دوره نماینده ی مجلس شد. اما خواهر او را وقتی کنار اینجه در انتخابات می دیدیم با حجاب کامل بود. موضوع اساسی چند هفته پیش که در ترکیه کنکور برای ورود به دانشگاه برگزار شد، تیترهایی که هم آکشنر و هم اینجه در انتخابات می زدند با ربیم سلام علیکم ـ یعنی یک کلمات و کلید واژه های اسلامی استفاده می شد. اینجه در یک خانواده ی بسیار مذهبی رشد کرده است. او با اینکه تفکر حزب جمهوری خواه خلق را دارد ولی مفاهیم و انگارهایی که بر ایشان مستوفی است، تفکرات اسلامی می باشد. کما اینکه ما سال 2014 اوج این مسئله را دیدیم، یعنی هم حزب جمهوری خواه خلق، هم حزب حرکت ملی؛ این دو حزب نتوانسته بودند برای رقابت با شخص اردوغان از بدنه ی هویتی خودش نیرو و فرد سیاسی برای رقابت با عدالت و توسعه و شخص اردوغان به روی کار بیاورند. این هم به این خاطر بود که کم کم ایدئولوژی حزب عدالت و توسعه هم علاوه بر بخش اقتصادی که ما شاهد هستیم از 2001 تا 2007 یک غلبگی و چیرگی اقتصادی خودش را به دست آورده بود. حاکم بودن روح هویت ـ ایدئولوژی حزب عدالت و توسعه است.
در یک دسته بندی حدوداً هفت تا هویت سیال از سال 1990 تا 2001 برای کشور ترکیه متصور هستم. این هم به خاطر این بود که ما هم زمان با افزایش تفکرات و تحولات لیبرال بعد از پایان جنگ سرد مواجه شدیم. مثلاً در ترکیهای که به هر حال نمودی از دموکراسی را دارد و کشور کودتاه است، این هفت هویت را دسته بندی کردم که در بخش بعدی سخنرانی خود خواهم آورد. زمانی که در سال 2014 اردوغان در انتخابات ریاست جمهوری به قدرت رسید، اعلام کرد که من هیچگونه مدارایی با مخالفین نخواهم داشت (یعنی فضای سیاسی کمی بسته تر شد). او سعی در تحمیل آن مفاهیم و انگاره های حزب عدالت و توسعه بود. به خاطر اینکه موضوع هویتی یک موضوعی بود که اردوغان می خواست در ترکیه استحکام بیابد. آن کوآلیسونی که با «ام هـ پ» و حزب حرکت ملی ایجاد کرد، اینها روی دو تا موضوع اسلامی ـ ترکی تأکید داشتند. بر خلاف دوران قبل از 1990 اصلاً موضوع ترکیه به ما این فرصت را داده است که دو و نیم دستهبندی در این کشور داشته باشیم: دوران آتاتورک و دوران تورگوت اوزال که یک نیم بند می شود و دوران اردوغان مطرح هستند.
شاهد هستیم که از سال 1990 تا 1996 فرصت بروز مفاهیم اندیشه ای، هویتی، سیاسی، حقوق بشری و آنچنان که باید مطرح می شد ـ ایجاد نمی شد. این حزب عدالت و توسعه بود که چنین مفاهیمی را ایجاد کرد. از سال 2000 دو عامل اقتصادی و دو عامل هویت، خصوصاً مسئله ی هویت ملی ترکیه باعث برنده شدن حزب عدالت و توسعه در انتخابات شد. همانطوری که چشم انداز این حزب و شخص اردوغان که بارها و بارها در سخنرانی ها و مدیاها خود این را اعلام کرده است. البته این که مثلاً یک فضای بسیار خوب، حزب عدالت و توسعه با پیش فرض اینکه مسابقات فوتبال جام جهانی در روسیه اعلام می شود. روس ها خواهان این هستند که در خاورمیانه به خاطر فوتبال یک امنیت نسبی برقرار شود. بعد از سزر، عبدالله گل در سال 2008 تا 2014 رئیس جمهوری ترکیه بود. از 2014 تا 2019 به هر حال شانس برنده شدن اردوغان در انتخابات ریاست جمهوری (سال 2019) کمتر می شد و ممکن بود که آن چشم انداز 2023 به خطر بیفتد و از این فرصت استفاده کرد؛ در واقع انتخابات را چندین ماه زودتر برگزار کرد که بتواند دقیقاً از آن فرصت پنج ساله ی خودش استفاده کند و بتواند تا سال 2023 که وعده ی اقتصادی اردوغان که بیشتر روی تأکید بر مفاهیم اقتصادی تا سال 2023 دارد محقق شود. همانطور که می دانید اردوغان در این انتخابات چیز جدیدی برای گفتن نداشت و تمام سخنرانی هایی که ما از محرم اینجه دیدیم، روی این مسئله بود که اردوغان را تارزان، بیسواد، فاقد تحصیلات دانشگاهی نامید و تأکید می کرد که مثلاً دانشگاه مرمره سال 1972 یا 1973 تأسیس شده است؛ چطور اردوغان سال 1901 مدرک دانشگاهی دارد؟، یا او تأکید می کرد که کسانی که در مدرسه ی امام خطیب درس خوانده اند، اصلاً نمی توانند وارد رشته های دانشگاهی شوند، ولو اینکه باید مدرکی غیر از مدرک مدرسه امام خطیب داشته باشند… حتی دعوتی که از طرف اینجر برای مناظره شد، اردغان کوبنده به اینجر گفت: تو در حد من نیستی که بخواهیم با هم مناظره کنیم. ما از اردوغان چیزی جدیدی در سخنرانی هایش ندیدیم، باز تأکید او وعده هایی بود که تا سال 2023 برای تحول مسائل اقتصادی می داد.
دسته بندی هویتی که از سال 1990 تا سال 2001 در ترکیه حاکم بودند، به صورت کلی و تیتروار اشاره می کنم. در نظر بگیرید احمد داوود اوغلو وزیر امور خارجه ترکیه و نخست وزیر ترکیه از ترس مسئله ی نوعثمانی و عثمانیگرایی هیچ وقت مسئله ی هویت عثمانی را مطرح نکرد. دیدگاه دستگاه دیپلماسی ترکیه و تفکر داخلی ترکیه نسبت به خاورمیانه سه دسته بندی است: الف ـ سیاست های عربی، ب ـ سیاست های ایرانی، ج ـ سیاست های ترکی، دـ موضوع انرژی. ایران و خاورمیانه در دستگاه دیپلماسی ترکیه در یک دسته بندی قرار نمی گیرد و این را هم در رفتار اعمالی در مؤسساتی مثل سام وقتی با اینها شما مراوده می کنید، ایران را ورای خاورمیانه در آن دسته بندی خارج از رفتار عربی قرار می دهند و همیشه دیدید که روابط ایران و ترکیه علیرغم همه پشت به هم هایی که در تاریخ و در این دوره وجود دارد، سینوسی بودن ها وارد یک نقطه ی بحرانی نشده است. هیچ وقت از آن خط خاص قرمز عبور نکرده است. به این خاطر بود که ما تا سال 2014 شاهد بودیم که حتی حزب عدالت و توسعه از طرح موضوع عثمانی در ترکیه واهمه داشت. داوود اوغلو به عنوان مبتکر نظریه ی به صفر رساندن مشکلات با همسایگان هیچ وقت موضوع عثمانی را در دیالوگ و ادبیات خود در کنفرانس ها مطرح نکرد و همیشه این موضوع را کتمان می کرد. اما ما شاهد هستیم که ترکیه موضوع هویت و غلبگی ایدئولوژی حزب عدالت و توسعه بر بافت داخلی ترکیه منهای ترک ها، و این باعث شده است که حزب عدالت و توسعه به دنبال احیای فرهنگ اسلامی و گفتمان اسلامی در صورت بندی اجتماعی ترکیه بشود. همانطور که می دانید حزب جمهوری خواه خلق موضوعاتی مثل موضوعات خاورمیانه برای این حزب اصلاً اهمیتی نداشت؛ یعنی مثلاً کشوری مثل عراق، سوریه و لبنان، اینها هیچوقت در دستور کار کمالیست ها برای سیاست خارجی نبودند. ما اکنون شاهد هستیم که کلیشتار اوغلو رهبر این حزب مدام در مورد بیانی ههای حزبی خودش در واقع موضوع خاورمیانه و دستهبندی های خاورمیانه را در اهمیت و ضرورت سیاست خارجه ترکیه می داند و این همان غلبگی ایدئولوژی حزب عدالت و توسعه است. این که حزب جمهوری خواه خلق که به هر حال پشت به خاورمیانه زندگی می کرد، امروزه روی مسائل خاورمیانه حساسیت دارد، به خاطر این است که این حزب عدالت و توسعه منافع تجاری و اقتصادی که از خاورمیانه برای ترکیه وارد کرد، به ثمر رساند.
به هر حال مشکلات سوریه برای کشور ترکیه بحث مهاجران سوری را به وجود آورده است، مثلاً افکار عمومی ترکیه از موضوع گله مند است. اما ثمره های اقتصادی احیای مسئله هویتی در داخل ترکیه چیزی نیست که امروزه اگر خاورمیانه برای عدالت و توسعه مهم است، مطمئن باشید که در روزی که اردوغان نیست همین موضوع خاورمیانه در دستور کار اهمیت و ضرورت بخشی کمالیست ها باز قرار خواهد گرفت و این همان تغییر صورت بندی هست که حزب عدالت و توسعه به وجود آورد، و این حزب توانسته است روی مسئله ی هویت ملی ترکیه تأکید کند. فراموش نکنیم که این کشور حدود شصت سال پشت درهای اتحادیه ی اروپا بود. کشوری که خودش را پانصد سال صاحب هویت و امپراطوری میداند، به قول بعضی از تحلیلگران غربی کاسه ی گدایی مقابل اتحادیه ی اروپا گرفته بود. درست است که حزب عدالت و توسعه برای این که از اسلام گرای مثل همین سران چون عبدالله گل، رجب طیب اردوغان، علی باباجان، داوود اوغلو از مخالفت با عضویت در اتحادیه ی اروپا به موافقان عضویت در اتحادیه درآمده بودند. به این خاطر بود که اینها دنبال یک فضایی بودند که از آن موضوعات یعنی پناهگاهی برای خودشان تصور می کردند که از دست کمالیست ها به سمت اتحادیه ی اروپا فرار کنند که بتوانند ایده های خودشان را در یک فضای عمومی پیاده می کنند. ترکیه از سال 1923 تا سال 1991 و از 1992 که دولت های ائتلافی بعد از اوزال در ترکیه شکل گرفت تا سال 2001 دچار یک سردرگمی هویتی بوده است. گهگاهی به سمت اروپا، آسیا، جهان ترک و اینها هیچ کدام شان برای ترکیه ثمره ی اقتصادی به وجود نیاورده است. این موضوع سیاست و هویت سیاسی، اجتماعی و جمعی، حلقه ی مفقودهای بوده است که حزب عدالت و توسعه توانسته است با ایدئولوژیهای خودش تا حدود زیادی نه در بعد حقوق بشری، بلکه در موضوع حقوق بشری توانسته احیاء کند. همانطوری که می دانید در اروپا و ترکیه سالیان درازی در واقع یک همکاری و رقابت تاریخی با همدیگر داشته اند، ولی دیگری همدیگر بوده اند ـ یعنی ترکیه و اتحادیه اروپا یکدیگر همدیگر نبودند. دیگری منفی همدیگر بودند و این موضوع هویت در زمان عدالت و توسعه احیاء شده است و الان می دانید که علیرغم اینکه حتی وزارت اتحادیه اروپا در داخل ترکیه ایجاد شده است و حاکی از اراده ی داخلی عضویت ترکیه در اتحادیه ی اروپا است؛ یعنی اراده ی داخلی یک استمرار و یک تلاش داخلی برای تغییر در داخل ترکیه را حداقل ما می توانیم از وزارت اتحادیه ی اروپایی در داخل ترکیه بفهمیم این است که این هویت های چندگانه و این هویت های سیال در ترکیه یک معضل اساسی بود و این تحکیم و استمرار ایدئولوژی عدالت و توسعه، با غلبگی عدالت و توسعه بر ایدئولوژی ترکیه یکی از رمزهای موفقیت حزب عدالت توسعه است.
**این مطلب سخنرانی جناب آقای دکتر رضا صولت در نشست تخصصی «تحلیل نتایج انتخابات ریاست جمهوری و پارلمان ترکیه» است که
در 11 تیر ماه 1397 به همت موسسه آینده پژوهی جهان اسلام برگزار شد.
