پاپ فرانسیس برای سفری سه‌روزه که زمان آن از حدود یک سال پیش تعیین شده بود، در 5 مارس وارد عراق شد. مهم‌ترین رویداد این سفر دیدار پاپ با آیت‌الله سیستانی بود. وی در دومین روز سفر تاریخی خود به عراق به نجف رفت و در جلسه‌ای خصوصی با آیت‌الله سیستانی، مرجع بسیاری از شیعیان جهان، ملاقات کرد. پاپ در این سفر تاریخی قصد دارد از مسیحیان عراق حمایت نماید؛ ازاین‌رو خواستار حفظ تمام حقوق اقلیت‌ها در عراق شد. او پس از نجف به اور، زادگاه ابراهیم نبی رفت که یکی از تمدن‌های بسیار قدمی جهان است. پاپ در سخنرانی خود اظهار کرد: «این مکان پربرکت، ما را به اصل خویش بازمی‌گرداند… .گویی به خانه خود بازگشته‌ایم.»
پاپ با سفر به عراق رویای ژان پل دوم را تحقق بخشید. ژان پل دوم قصد داشت از عراق دیدار کند؛ ولی بیست سال پیش، جنگ مانع از آن سفر شد. حالا پاپ با وجود همه‌گیری بیماری کووید و نیز بروز مجدد ناامنی‌ها و ترور در عراق، به این تصمیم جامۀ عمل پوشاند تا این سفر تاریخی را به نام خود بزند. یکی از محورهای مهم این سفر، دیدار پاپ با عالی‌ترین مرجع دینی عراق است که از مدت‌ها قبل برنامه‌ریزی شده است. این دیدار به دلایل متعددی مهم است که یکی از آن‌ها این است که آیت‌الله سیستانی در سال‌های اخیر، کمتر کسی را حتی از مقامات و افراد شناخته‌شده، به حضور می‌پذیرد.
این دیدار نقطه‌عطف سفر پاپ به عراق بود؛ با این حال، هیچ خبرنگار یا مقام حکومتی اجازۀ حضور در آن را نیافت. این دو رهبر مذهبی که عالی‌ترین مقام مذهبی در میان پیروان خود هستند، رودرروی یکدیگر بر صندلی‌های ساده در خانۀ کوچک آیت‌الله در محله‌ای معمولی نشستند. در جریان این رویداد، نجف که آرامگاه امام اول شیعیان در آن قرار دارد، برای نخستین بار پس از سال‌ها به روی زائران بسته شد. یادآوری این نکته لازم است که آیت‌الله سیستانی با وجود ایرانی‌بودن، مهم‌ترین وزنۀ مذهبی در میان مردم عراق است و تأثیر عمیقی بر مسائل سیاسی و اجتماعی این کشور دارد. در بیانیۀ منتشرشده توسط دفتر آیت‌الله سیستانی بعد از ملاقات با پاپ آمده است كه شهروندان مسیحی شایستۀ این‌اند که مانند همۀ عراقی‌ها در امنیت و صلح و با حقوق كامل قانون اساسی زندگی کنند. در این بیانیه، مخالفت با بی‌عدالتی، ظلم، فقر، آزار و اذیت‌های مذهبی و فکری بیان شده و دربارۀ وضعیت آوارگان در منطقه ابراز نگرانی شده است؛ به‌ویژه موضوع مردم فلسطین در سرزمین‌های اشغالی مطرح شده است. پاپ نیز گفته است خشونت و افراط‌گرایی از قلب‌های مذهبی بیرون نمی‌آید و این رفتارها خیانت به دین است و مؤمنان نباید در برابر سوء‌استفاده از دین، سکوت کنند. با وجود اینکه این دیدار بسیار نمادین بود، یکی از اهداف آن متقاعدکردن مسلمانان شیعه برای توجه بیشتر به مسیحیان است.
همان طور که گفته شد ،پاپ از اور در استان ذیقار نیز دیدار کرد که حدود ده مایل با ناصریه، مرکز این استان که اعتراضات ضددولتی در آن در جریان است، فاصله دارد. سفر پاپ یادآور برخی اقلیت‌های مذهبیِ در حال نابودی عراق نیز هست؛ چراکه پاپ دربارۀ آن‌ها و تمدن 6هزارساله‌ای که در پس‌زمینۀ تاریخی این اقلیت‌ها وجود دارد، سخن گفت. برخی از بزرگانِ این اقلیت‌ها با پاپ گفت‌وگو کردند و از مشکلات خود از جمله آوارگی و خشونت سخن گفتند. یکی از آن‌ها پیرمردی ایزدی بود که از حضور داعش رنج کشیده بود. داعش هزاران نفر از ایزدیان و سایر اقلیت‌ها را در سال 2014 کُشت و به بردگی کشید. ایزدیان قرن‌هاست به‌سبب عقایدشان آزار می‌بینند. مسیحیان نیز که به اقلیت‌کوچکی در عراق تبدیل شده‌اند و بعد از ظهور داعش، کلیساهای خود را از دست دادند و کشته و آواره یا ناچار به مهاجرت از کشور شدند، از حضور پاپ خرسند هستند و آن را موفقیتی بزرگ می‌دانند. ماهر شاکر، عضوی از معدود خانواده‌های باقی‌مانده، دراین‌باره گفت: «پاپ به‌عنوان پیام‌آور صلح و عشقِ بین همۀ ادیان به عراق آمده است.» البته یکی از موضوعات تأمل‌برانگیز نیز غایب‌بودن یهودیان در مراسم میان ادیان با حضور پاپ بود.
به‌طور کلی از زمان سفر پتر به روم در سال 44 میلادی، سفرهای پاپ در چگونگی شکل‌گیری نگاه جهانیان به کلیسای کاتولیک رم نقشی مهم داشته است. دوران مدرنِ سفر پاپ‌ها از سال 1962 با سفر پاپ ژان بیست‌وسوم از واتیکان به آسیزی آغاز شد و تاکنون ادامه یافته است. این سفرها می‌توانند بازتاب‌‌دهندۀ میزان اهمیت پاپ در دنیا باشند. اکنون پاپ در حالی از عراق دیدن می‌کند که هنوز آثار گلوله‌ها و خرابی بر پیکر کلیساها مشهود است. مسیحیان در سال 2003 بعد از حملۀ ایالات متحده و سقوط صدام، به‌دلیل خلأهای امنیتی ایجادشده، عراق را ترک کردند. وجود ناامنی برای مسیحیان و تخریب اماکن مقدس ایشان، ناشی از توانایی محدود نیروهای امنیتی در محافظت از مسیحیان و سایر عراقی‌ها بود. پاپ در سفرش به عراق گفت چالش‌های خصومت‌آمیزی که مسیحیان و عراقی‌ها با آن مواجه هستند، در دوران همه‌گیری کووید تشدید شده است؛ ولی مسیحیان نباید ایمان خود را از دست بدهند. ابتلا به ویروسِ دل‌سردی بسیار ساده‌تر است. وی اذعان کرد که سختی‌ها باعث شده است بسیاری از مسیحیان از عراق رانده شوند؛ اما از حاضران خواست با حمایت از جوانان به فکر آیندۀ خود و آیندۀ کلیسا باشند. هم‌‌زمان با سفر پاپ به عراق، این نگرانی در مسیحیان عراق وجود دارد که شهرهای باستانی مسیحی در شمال عراق حالت سنّتی مسیحی‌بودن خود را به‌تدریج از دست بدهند و مذهب آن‌ها در معرض خطر محوشدن در کشوری با اکثریت مسلمان قرار بگیرد.
مهاجرت مستمر مسیحیان که پس از حملۀ آمریکا در سال 2003 آغاز شد، از زمان رانده‌شدن داعش از عراق در سال 2017 تسریع شده است. دیدار پاپ نشانۀ هم‌بستگی با مسیحیان باقی‌ماندۀ این کشور است که تعداد آن‌ها به کمتر از یک‌سوم نفراتی که در دورۀ صدام در عراق ساکن بودند، یعنی حدود 5/1 میلیون نفر، رسیده است. دیدار با آیت‌الله سیستانی در حالی صورت گرفت که پاپ با ایجاد پیوندهای نزدیک‌تر بین کلیسای کاتولیک روم و جهان اسلام می‌کوشد از مسیحیان آسیب‌دیده در عراق محافظت کند. پاپ فرانسیس در سال 2019 در ابوظبی دربارۀ برادری میان انسان‌ها، با رهبران اهل‌سنّت دانشگاه الازهر و نیز مسجد قاهره که یکی از مراکز مهم یادگیری اسلامی اهل‌سنّت است، بیانیۀ مشترکی امضا کرد؛ ولی تلاش‌های این بار او برای افزودن شیعیان به این معادله با ملاقات با آیت‌الله سیستانی در عراق، برخی مقامات اهل‌سنّت را ناراحت کرد. تمرکز پاپ در این سفر بر شیعیان بوده است.
سفر پاپ به عراق و دیدار او با عالی‌ترین مرجع دینی این کشور با وجود مخالفان و منتقدانی که دارد، می‌تواند پیچی تاریخی برای کشوری همچون عراق با اختلافات زیاد قومی و فرقه‌ای باشد و سبب شود این کشور عزت‌نفس خویش را بازیابد و برای اتحاد و نیز همدلی بیشتر با مردم آسیب‌دیدۀ خود گام بردارد.
سفر پاپ به عراق و دیدار او با عالی‌ترین مرجع دینی این کشور با وجود مخالفان و منتقدانی که دارد، می‌تواند نقطه‌ای تاریخی برای کشوری همچون عراق با اختلافات زیاد قومی و فرقه‌ای باشد تا عزت نفس خویش را بازیابد و در جهت اتحاد و همدلی بیشتر مردم آسیب‌دیده خود گام بردارد. در روزهای اخیر، مقامات و مردم عراق در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی، خرسندی خود را از این سفر اعلام کرده و آن را نشانۀ عظمت تاریخی و اهمیت جهانی عراق در میان ادیان مختلف دانسته‌اند. موضوع اتحاد ادیان نه‌تنها دربارۀ دین‌های مسیحیت، اسلام و یهودیت مطرح است، بلکه برای حل اختلافات میان قومیت‌های مختلف با دین واحد یا پیروان مذاهب مختلف نیز چاره‌ساز است. افزون بر این، عراق می‌تواند برای بهبود جایگاه بین‌المللی خود، از فرصت به‌وجودآمده بهره ببرد و موقعیت خود را بازسازی کند.
منبع
این مطلب با بهره‌گیری از یادداشت مجلۀ نیویورک‌تایمز نوشته جیسون هورویتز و جین ارراف نگاشته شده است.
Horowitz, Jason and Jane Arraf. 2021. Pope Francis Meets Iraq’s Top Ayatollah as Both
Urge Peace. The New York times. March 6, 2021.
