از ذوب یخچال ها تا ناپایداری اجتماعی
فاتیما انصاری کارشناس مسائل پاکستان
پاکستان، سرزمینی با تاریخچه ای غنی و جمعیتی نزدیک به ۲۴۰ میلیون نفر، امروز در آستانه یکی از بزرگترین چالش های زیست محیطی قرن حاضر ایستاده است. این کشور که روزگاری به دلیل شبکه های آبیاری باستانی اش مشهور بود، اکنون با کاهش شدید منابع آب مواجه است. بحرانی که ریشه در ترکیبی از تغییرات اقلیمی، مدیریت ناکارآمد و رشد شتابان جمعیت دارد.
در دامنه‌های رشته‌کوه هیمالیا، جایی که یخچال‌های باستانی هزاران سال است رود سند را تغذیه می‌کنند، اکنون نشانه‌های آشکاری از فروپاشی به چشم می‌خورد. داده های ماهواره ای ناسا نشان می دهد یخچال سیاچین، یکی از مهمترین منابع آب شیرین پاکستان، تنها در دو دهه اخیر 23 درصد از حجم خود را از دست داده است. این ذوب سریع، نتیجه افزایش ۱.۸ درجه ای دمای متوسط کشور پاکستان از سال ۱۹۷۰ تاکنون است؛ رقمی که دو برابر میانگین جهانی است. دکتر عارف محمود، اقلیم شناس دانشگاه کراچی، در مصاحبه ای هشدار داد: “تا سال ۲۰۵۰، دست کم یک سوم یخچال های ما ناپدید خواهد شد. این یعنی رود سند، شریان حیاتی تمدن دره سند، به آهستگی خشک می شود.”
اما بحران آب پاکستان تنها به کوهستان ها محدود نمی شود؛ در دشت های حاصلخیز پنجاب، جایی که ۹۰ درصد آب کشور به کشاورزی اختصاص دارد، سیستم آبیاری فرسوده دوران استعمار بریتانیا به معضلی بزرگ تبدیل شده است. کانال های ترک خورده ایی که هنوز هم از قرن نوزدهم به جا مانده اند، سالانه باعث هدررفت ۶۰ درصدی آب می شوند؛ آبی که می توانست زندگی میلیون ها کشاورز بزرگ و کوچک را نجات دهد. در همین حال، کشت محصولات پرمصرفی مانند برنج و نیشکر که روزگاری نماد ثروت بود، امروز به چالشی بزرگ تبدیل شده است. یک گزارش تکان دهنده از بانک جهانی نشان می دهد که این دو محصول تنها ۱۰ درصد به تولید ناخالص داخلی کمک می کند، اما ۴۵ درصد آب کشاورزی را می بلعند.
پیامدهای این بحران، پاکستان را در تمام سطوح تحت تأثیر قرار داده است. سیل ویرانگر سال ۲۰۲۲ که یک سوم کشور دچال سیل زدگی کرد، خسارتی ۳۰ زیر میلیارد دلاری به جا گذاشت که معادل ۱۰ درصد تولید ناخالص داخلی کشور پاکستان است. در مناطق روستایی سند، کشاورزان نیمی از زمین هایش را به دلیل شوری آب از دست داده اند. در شهرهای بزرگ، اوضاع به مراتب وخیم تر است. در کراچی، کلانشهر ۲۰ میلیون نفری، ۴۰ درصد آب شهری به دلیل لوله های فرسوده هدر می رود، در حالی که حاشیه نشینان مجبورند آب آشامیدنی خود را با قیمت گزاف از تانکرها بخرند.
این بحران، ابعاد سیاسی نیز به خود گرفته است؛ درگیری های مرزی بین ایالت های پنجاب و سند بر سر تقسیم آب رود سند، هرازگاهی به خشونت می انجامد. سازمان های بین المللی هشدار می دهند تا سال 2040، حدود 40 میلیون نفر ممکن است به دلیل کم آبی آواره شوند؛ رقمی که از جمعیت امروز کانادا بیشتر است. حتی تنوع زیستی منحصر به فرد پاکستان نیز در خطر است. ماهیگیران محلی رود سند می گویند صید ماهی در دهه اخیر 60 درصد کاهش پیدا کرده است.
اما در میان این تاریکی، نور امید نیز دیده می شود؛ در منطقه بهکر پنجاب، پروژه ای آزمایشی با نصب حسگرهای رطوبت سنج در مزارع، موفق شده است مصرف آب را 50 درصد کاهش و بازدهی محصول را 35 درصد افزایش دهد. این فناوری ساده اما موثر، الگویی برای ۹ میلیون هکتار زمین کشاورزی کشور است. از سوی دیگر، پاکستان با الهام از تجربه اردن در تصفیه فاضلاب، برنامه هایی برای بازیابی ۷۰ درصد فاضلاب شهری و استفاده مجدد از آن در کشاورزی دارد.
سیاستمداران نیز اقدامات موثری را در زمینه کنترل این بحران آغاز کرده اند برای مثال قانون ملی آب که در ۲۰۲۱ تصویب شد، برای اولین بار جریمه های سنگینی برای حفر چاه های غیرمجاز در نظر گرفته شده است. اما کارشناسان می‌گویند این اقدامات برای کنترل بحران آب پاکستان کافی نیست. پروفسور مریم خالد، کارشناس سیاست آب در اسلام آباد، تأکید می کند: “ما نیازمند انقلابی در الگوی کشت هستیم؛ جایگزینی برنج با گندم دیم می تواند سالانه ۴۰ درصد در مصرف آب صرفه جویی کند”
با توجه به جهانی بودن بحران آب نهاد های بین‌المللی نیز اقداماتی را در پیش گرفته اند، سازمان همکاری های اسلامی اخیراً پیشنهاد ایجاد پلتفرمی سه جانبه بین پاکستان، هند و افغانستان برای مدیریت مشترک رود سند را مطرح کرده است. این ابتکار، گرچه چالش برانگیز است، اما می تواند الگویی برای حل مناقشات آبی در دیگر کشورهای اسلامی باشد.
سیلاب مهیب ۲۰۲۲ پاکستان، که ناشی از ترکیب بی سابقه ذوب یخچال ها و بارش های سنگین بود، زنگ خطری برای جهانیان محسوب می شود. این فاجعه نه تنها جان ۱۷۰۰ نفر را گرفت، بلکه نشان داد زیرساخت های پاکستان چقدر در برابر تغییرات اقلیمی آسیب پذیر است. امروز دانشمندان با استفاده از داده های ماهواره ای ناسا در حال توسعه سیستم های هشدار سریعی هستند که بتواند چنین فجایعی را پیش بینی کند.
آینده پاکستان و درس هایی که دیگر کشورهای منطقه می توانند از آن استفاده کنند به انتخاب های امروز وابسته است. ترکیبی از فناوری های کم هزینه، اصلاحات جسورانه سیاسی و همکاری های فرامرزی می تواند کشورها را از بحران بی آبی نجات دهد. همان طور که دکتر حمید میرحسین، اکولوژیست برجسته پاکستانی، می گوید: “ما آخرین نسلی هستیم که می توانیم این بحران را مهار کنیم. پس از این، دیگر چیزی برای نجات باقی نخواهد ماند.”
منابع:
-گزارش بانک جهانی (۲۰۲۳) بحران آب پاکستان: چالش ها و فرصت ها
-مصاحبه با پروفسور عارف محمود، دانشگاه کراچی(2022)
-سند ملی آب پاکستان (2021)
