سیدعلی نجات؛ کارشناس مسائل خاورمیانه
انتخابات پارلمانی عراق در سال ۲۰۲۵ یکی از مهم‌ترین رویدادهای سیاسی این کشور در دهه اخیر بود و آزمونی حیاتی برای احزاب شیعی، سنی و کُردی به شمار می‌رفت. نکته برجسته این دوره، افزایش چشمگیر مشارکت مردم بود؛ کمیساریای عالی مستقل انتخابات عراق اعلام کرد بیش از ۵۵ درصد واجدان شرایط در انتخابات شرکت کردند، رقمی که نسبت به ۴۱ درصد دوره قبل افزایش قابل توجهی داشت و روند نزولی یک دهه اخیر را متوقف ساخت.
رشد مشارکت مردم نتیجه ترکیبی از عوامل مختلف بود. حضور چهره‌های جدید و مستقل، تبلیغات دیجیتال گسترده و نقش شبکه‌های اجتماعی، تجربه تلخ عدم مشارکت در میان اهل‌سنت، بهبود نسبی امنیت و سازمان‌دهی انتخابات، حضور فعال زنان و اصلاح قوانین انتخاباتی. اصلاحات انتخاباتی، از جمله تقسیم استان‌ها به حوزه‌های مستقل، حس تأثیرگذاری رأی محلی را افزایش داد و رابطه مستقیم رأی‌دهنده و نامزد را ملموس ساخت. این عوامل در مجموع باعث تقویت آگاهی سیاسی، مشروعیت نظام و اعتماد عمومی به فرآیند انتخابات شدند.
انتخابات پارلمانی ۲۰۲۵ ششمین دوره پس از سقوط رژیم بعث بود و در فضایی حساس برگزار شد. برخلاف پیش‌بینی تحلیلگران درباره کاهش مشارکت و تحریم برخی جریان‌ها، حضور بیش از ۵۵ درصدی مردم نشان‌دهنده تمایل جامعه به ایفای نقش فعال در سیاست و اعتماد نسبی به فرآیند انتخابات بود. تحریم انتخابات از سوی مقتدی صدر نیز فضای سیاسی را برای احزاب چارچوب هماهنگی باز کرد و نقش این جریان‌ها را در عرصه تصمیم‌گیری تقویت نمود.
طبق آمار کمیسیون عالی مستقل انتخابات، ائتلاف «بازسازی و توسعه» به رهبری «محمد شیاع السودانی» با کسب ۴۶ کرسی در هشت استان، از جمله بغداد، در رتبه نخست قرار گرفت. پس از آن، حزب «پیشرفت» یا «التقدّم» به رهبری «محمد الحلبوسی» با ۳۶ کرسی در جایگاه دوم ایستاد. ائتلاف «دولت قانون» به رهبری «نوری المالکی» با ۲۹ کرسی رتبه سوم را به خود اختصاص داد و فراکسیون «صادقون» به رهبری «قیس الخزعلی» با ۲۸ کرسی در جایگاه چهارم قرار گرفت. حزب دموکرات کردستان به رهبری «مسعود بارزانی» نیز با ۲۷ کرسی پنجم شد. اتحادیه میهنی کردستان به رهبری «بافل طالبانی» نیز موفق به کسب ۱۵ کرسی شد.
این انتخابات با برخی نتایج غیرمنتظره نیز همراه بود. شماری از رهبران ارشد سیاسی پس از سال‌ها حضور در صحنه سیاسی عراق، موفق به ورود به پارلمان جدید نشدند، در حالی که برخی جریان‌ها و ائتلاف‌ها تعداد کرسی‌های خود را به‌طور غیرمنتظره افزایش دادند. از جمله بازندگان بزرگ می‌توان به محمود المشهدانی، رئیس کنونی پارلمان، سلیم الجبوری، رئیس سابق پارلمان، سرتیپ یحیی رسول، سخنگوی سابق فرمانده کل نیروهای مسلح و حیان عبدالغنی، وزیر نفت کنونی، اشاره کرد. همچنین بسیاری از نمایندگان مستقل و نامزدهای مرتبط با اعتراضات اکتبر ۲۰۱۹ موفق به کسب کرسی نشدند.
در مقابل، برندگان بزرگ و شگفتی‌ساز این انتخابات شامل جنبش «صادقون» با افزایش کرسی‌ها از ۱۵ به ۲۷، سازمان «بدر» به رهبری «هادی العامری» از ۱۶ به ۲۱ کرسی و ائتلاف نیروهای ملی دولتی به رهبری «عمار الحکیم» از ۴ به ۱۸ کرسی بودند. «جنبش حقوق» نزدیک به گردان‌های حزب‌الله نیز از ۲ به ۶ کرسی افزایش یافت. نکته مهم اینکه ائتلاف‌هایی مانند «سازندگی و توسعه» و «دولت قانون» شامل چندین حزب و گروه مختلف هستند و پس از تشکیل اولین جلسه پارلمان، کارآیی خود را ممکن است از دست بدهند.
در مجموع، ائتلاف‌ها و فهرست‌های شیعه ۱۸۷ کرسی، سنی‌ها ۷۷ کرسی، کردها ۵۶ کرسی و ۹ کرسی برای سهمیه به دست آوردند. چارچوب هماهنگی، که شامل احزاب اصلی شیعه است، اعلام کرد که بزرگ‌ترین فراکسیون پارلمانی را تشکیل می‌دهد و نخست وزیر را معرفی خواهد کرد.
در این بین، تحریم انتخابات از سوی مقتدی صدر، بزرگ‌ترین متغیر این دوره، فضا را برای محمد شیاع السودانی و احزاب چارچوب هماهنگی بازتر کرد. موفقیت انتخاباتی سودانی در بین شیعیان ناشی از توانایی او در ایجاد ثبات نسبی پس از سال‌ها بحران، پرهیز از درگیری داخلی با گروه‌های شیعه، ارائه تصویری تکنوکرات و باز کردن درهای اقتصادی به روی کشورهای منطقه بود. با این حال، او بدون رضایت اکثریت احزاب شیعه نمی‌تواند دولت تشکیل دهد.
طبق قانون اساسی، رئیس جمهور عراق ظرف ۱۵ روز پس از تأیید نتایج انتخابات پارلمان را تشکیل می‌دهد. رئیس پارلمان که انتظار می‌رود سنی باشد با اکثریت مطلق و دو معاون خود انتخاب می‌شود. سپس رئیس جمهور، معمولاً یک کرد، با اکثریت دو سوم آرا انتخاب می‌شود و بزرگ‌ترین فراکسیون شیعه نامزد نخست‌وزیری را ظرف ۱۵ روز معرفی می‌کند. نخست وزیر منتخب تا ۳۰ روز فرصت دارد کابینه خود را معرفی کند و پس از تصویب وزرا و برنامه دولت، دولت جدید کار خود را آغاز می‌کند.
هیچ حزب واحدی نمی‌تواند به تنهایی دولت تشکیل دهد و تمامی طرف‌ها برای تشکیل ائتلاف مجبور به مذاکره و توافق هستند. اگرچه محمد شیاع السودانی با کسب اکثریت کرسی‌ها شانس اصلی نخست‌وزیری است، اما انتخاب مجدد او قطعی نیست و وی با چالش‌های داخلی برای کسب اعتماد احزاب چارچوب هماهنگی روبه‌رو است. رایزنی‌های پشت پرده نشان می‌دهد که السودانی در تلاش برای گسترش تفاهم با جریان‌های سنی و کرد است تا اکثریت پارلمانی را شکل دهد. با این حال، هر طرف خواسته‌ها و سهمی از کابینه دولت دارد و شمار کرسی‌ها به تنهایی عامل تعیین‌کننده نیست. واشنگتن نیز در مسیر انتخاب نخست‌وزیر آینده نقش خود را دنبال می‌کند تا دولت بدون فشارهای خارجی اداره شود.
با توجه به شرایط کنونی، می‌توان گفت سه سناریوی اصلی پیش‌روی عراق وجود دارد. محتمل‌ترین سناریو تداوم نخست‌وزیری محمد شیاع السودانی است، زیرا ائتلاف «بازسازی و توسعه» بیشترین کرسی‌ها را کسب کرده و چارچوب هماهنگی شیعیان تا حدودی از او حمایت می‌کند. در این سناریو، دولت با مشارکت شیعیان چارچوب هماهنگی و بخشی از جریان‌های سنی و کرد شکل می‌گیرد و قادر به حفظ ثبات نسبی سیاسی و امنیتی است. همچنین مدیریت اقتصادی و سیاسی بر اساس رویکرد تکنوکراتیک ادامه می‌یابد و تعادل میان ایران، آمریکا و کشورهای شورای همکاری خلیج فارس به طور نسبی برقرار می‌ماند، هرچند مخالفت برخی شخصیت‌ها مانند نوری المالکی و نیاز به توافق میان احزاب و جریان‌های مختلف برای تشکیل کابینه، از جمله چالش‌های پیش روست.
سناریوی دوم، تشکیل دولتی بدون السودانی است که تنها در صورت بروز اختلاف داخلی در چارچوب هماهنگی، فشار احزاب برای تغییر نخست‌وزیر یا ناتوانی سودانی در جلب حمایت کافی جریان‌های سنی و کرد رخ می‌دهد. این گزینه با دشواری در ایجاد اکثریت پارلمانی، طولانی شدن فرآیند تشکیل دولت و احتمال بحران موقت در مدیریت کشور همراه است و افزایش فشار داخلی، کاهش اعتماد عمومی و بی‌ثباتی سیاسی کوتاه‌مدت از جمله چالش‌های این مسیر به شمار می‌آید.
سناریوی سوم، کم‌احتمال اما با اثرگذاری بالا، بازگشت مقتدی صدر و فعال‌شدن خیابان است که در صورت بن‌بست سیاسی یا ناتوانی احزاب در تشکیل ائتلاف ممکن است اتفاق بیفتد. این سناریو می‌تواند اعتراضات خیابانی را فعال کند، فشار اجتماعی بر دولت و پارلمان آینده افزایش دهد، قطب‌بندی سیاسی را تشدید کند و بحران سیاسی-اجتماعی ایجاد نماید. بازگشت بی‌ثباتی، کاهش مشروعیت نهادهای دولتی و پیچیدگی در روند تصمیم‌گیری‌های اجرایی از جمله چالش‌های اساسی این مسیر هستند.
در جمع‌بندی نهایی می‌توان گفت که انتخابات پارلمانی ۲۰۲۵ عراق نشان‌دهنده تمایل جامعه به مشارکت سیاسی فعال و اعتماد نسبی به روند انتخاباتی است. با این حال، ساختار پیچیده سیاسی، تقسیمات فرقه‌ای و ضرورت ائتلاف‌سازی، تشکیل دولت جدید را پرچالش می‌سازد. مسیر تشکیل دولت و انتخاب رئیس‌جمهور جدید نه تنها به تعداد کرسی‌ها بلکه به توانایی احزاب و رهبران در مذاکره، ایجاد توافق و جلب اعتماد سایر جریان‌ها وابسته است. محتمل‌ترین سناریو، تداوم نخست‌وزیری محمد شیاع السودانی در قالب ائتلافی متوازن میان شیعیان، سنی‌ها و کردهاست که می‌تواند ثبات نسبی و ادامه رویکرد تکنوکراتیک را تضمین کند. با این حال، هرگونه اختلاف داخلی یا فشار احزاب ممکن است مسیر را به سمت سناریوهای دشوارتر و حتی بحران سیاسی سوق دهد.
*مسئولیت صحت و سقم مقاله فوق به عهده نویسنده است و انتشار آن به معنی تأیید یا بیانگر دیدگاه مرکز آینده پژوهی جهان اسلام نمی باشد.
