افت ارزش پول ملی ترکیه؛ سیاسی یا اقتصادی؟
علی پالیز/ پژوهشگر مسائل ترکیه
افت بی سابقه ارزش پول ملی ترکیه در ادامه سیر خطی افت ارزش لیر در برابر دلار است اما دستور ترامپ مبنی بر افزایش دو برابری تعرفه واردات آلومینیوم و فولاد از ترکیه[i] و همچنین تحریم وزرای دادگستری و کشور ترکیه توسط ایالات متحده بخاطر بازداشت کشیش اندرو برانسون امریکایی[ii]و به دنبال آن بروز تنش در روابط دو کشور، به آن دامن زده است. سوالی که در این مجال بدان پرداخته می‌شود این مساله است که ارزش پول ملی ترکیه که به طرز چشمگیری از اول سال 2018 افت کرده است، دلیل اقتصادی دارد یا مسائل سیاسی پشت پرده این جریان قرار دارد.
دیدگاه کارشناسان دیگر بیانگر این است که تحریم اقتصادی ترکیه توسط ایالات متحده و بدنبال آن، کاهش صادرات ترکیه به آمریکا و کاهش ارز ورودی به ترکیه موجب کمبود ارز در این کشور گردیده که نهایتا باعث کاهش ارزش لیر ترک شده است. فرضیه ما در این پژوهش این است که ارزش لیر طی روندی کاهشی نسبت به دلار، باشیبی ملایم همراه بوده و تنش‌های بین ترکیه و ایالات متحده و به دنبال آن تیرگی روابط دوکشور باعث انتظارات منفی نسبت به آینده روابط دوکشور گردیده و باعث شده است روند کاهش ارزش لیر شیب تندتری به خود بگیرد.
بعد از تاسیس جمهوری ترکیه در سال 1923[iii] توسط مصطفی کمال پاشا معروف به آتاتورک و آغاز مدرنیزاسیون در ترکیه جدید، رابطه ی ترکیه با ایالات متحده وارد فاز جدیدی گردید و از سال 1952 با عضویت ترکیه به عنوان تنهاترین کشور آسیایی در ناتو[iv]، رابطه ی ترکیه با ایالات متحده به رابطه ای استراتژیک تبدیل شد که این موضوع در کوران جنگ سرد باعث ارزشمند شدن ترکیه برای ایالات متحده به عنوان متحدی استراتژیک بود که به نوبه ی خود موانع پیمودن مسیر توسعه را برای ترکیه تقلیل داد. هر چند بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال1991 [v]، ترکیه ارزش استراتژیک خود را برای ایالات متحده از دست داد، و بعد از تاسیس حزب عدالت و توسعه در 2001 [vi] و روی کار آمدن آن در سال 2002 [vii]، روابط ترکیه با ایالات متحده وارد فاز جدیدی گردید اما کماکان به عنوان تنهاعضو غیرغربی ناتو در کنار 25 عضو اروپایی و 2 عضو آمریکایی آن، به عنوان متحد ایالات متحده در منطقه خاورمیانه شناخته می شود و 2500 نفر خدمه نظامی نیروی هوایی ایالات متحده در پایگاه نظامی اینجرلیک حضور دارند.[viii]
در سال‌های اخیر بروز تنش میان آنکارا و واشنگتن با حمایت مالی[ix] ـ اطلاعاتی[x] – تسلیحاتی[xi] آمریکا از شاخه های سوری حزب کارگران کردستان (PKK) و ارسال بیش از پنج هزار کامیون سلاح و 2 هزار هواپیما حامل انواع کالا به یگان های مدافع خلق سوریه (YPG) و حزب اتحاد دموکراتیک (PYD)، رفتار آمریکا در قبال کودتای نافرجام شب 15 جولای 2016، عدم استرداد فتح الله گولن (متهم ردیف اول کودتای ناکام 2016) شروع گردید و با دستگیری و محکومیت کشیش برونسون آمریکایی در ازمیر، خرید سامانه دفاعی S400 توسط ترکیه از روسیه ، تصویب قانون عدم تحویل جنگنده های F35 به ترکیه که ترکیه 30 فروند از آن ها را خریداری کرده است و تایید این قانون توسط ترامپ، اقدام متقابل دو کشور در تحریم وزرای کشور و دادگستری همدیگر و نیز دو برابر کردن تعرفه واردات فولاد و آلومینیوم تولید ترکیه از سوی آمریکا تشدید شد.
باید توجه داشت میزان کل صادرات ترکیه در سال 2017 حدود 156 میلیارد دلار است که از این مقدار حدود 7.69 میلیارد دلار آن مربوط به صادرات به ایالات متحده بوده و تنها 885 میلیون دلار آن مربوط به آهن و فولاد صادر شده به ایالات متحده است[xii] . به عبارتی ارزش آهن و فولاد صادراتی ترکیه به ایالات متحده عبارت است از 56/. % کل صادرات ترکیه؛ بنابراین، افزایش 100درصدی تعرفه واردات آلومینیوم و فولاد از ترکیه که منجر به کاهش 50 درصدی صادرات فولاد و آلومینیوم ترکیه به ایالات متحده گردیده است، سبب کاهش حدود 442.5میلیون دلار از صادرات ترکیه در طول یکسال می‌گردد که این رقم برای کشوری با حجم تجارت خارجی 390 میلیارد دلار رقمی ناچیز است و این دلیل به تنهایی نمی تواند باعث سقوط ارزش لیر در این سطح گردد. حزب عدالت و توسعه از زمان روی کارآمدن توانسته است تولید ناخالص داخلی را از 238 میلیارد دلار به حدود 4 برابر آن یعنی 851 میلیارد دلار در سال 2017 برساند[xiii] و از نظر سایر شاخصه های اقتصادی هم وضعیتی بهتری را نسبت به قبل دارد، فلذا علت کاهش بی سابقه ارزش لیر نمی تواند صرفا اقتصادی باشد و لازم است عوامل دیگری نیز مورد بررسی قرار گیرد.
اساسا کاهش ارزش لیر در حقیقت طی روندی خطی از به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه در انتخابات سال 2002 همواره وجود داشته و می توان حدس زد که دست دولت پشت این سیاست باشد چراکه پایین بودن ارزش پول یک کشور نسبت به ارزهای دیگر نه تنها موجبات افزایش صادرات می گردد و از جذابیت واردات می کاهد، می تواند بر جذابیت هرچه بیشتر کشوری مانند ترکیه که حدود 30 میلیارد دلار[xiv] از توریسم عایدی دارد، به عنوان کشوری ارزان به عنوان مقصد گردشگری در کل دنیا معرفی کند. البته عوامل اقتصادی در طی روندی خطی باعث پایین ماندن ارزش لیر در مقابل دلار گردیده و با شیبی ملایم از میزان 1 دلار در برابر 1.24 لیر در سال 2008 به مقدار 1 دلار برابر 4.4 لیر در ژانویه 2018 و 6.95 لیر در آگوست 2018 [xv] رسیده است و بعد از اینکه رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه بارها مردم را به حمایت از پول ملی در جنگ اقتصادی فراخواند، این حرکت ناسیونالیستی سبب گردید که عده ای در حمایت از پول ملی، دلار و طلای خود را به بانک های ترکیه فروختند و این حرکت منجر شد ارزش لیر ترکیه در برابر دلار ایالات متحده کمی بهبود پیدا کند.
با این حال اتفاقات سیاسی که موجب بروز اختلاف و سپس تعمق تنش در روابط آنکارا- واشنگتن گردیده اند، به طور مستقیم سبب ایجاد دورنمای منفی نسبت به روابط دوکشور و در نتیجه کاهش با شیب بیشتر ارزش پول ملی ترکیه در مقابل دلار آمریکا گردیده است. در واقع افت غیر متعادل ارزش لیر در چند ماه اخیر مربوط به اتفاقات سیاسی و روابط تیره با ایالات متحده است. بر همین اساس هم، اکنون بعد از توافق ایالات متحده و ترکیه بر سر اندرو برانسون کشیش آمریکایی و گذشت 1 هفته از آزادی وی، نرخ برابری هر دلار در مقابل لیر از 5.92 به 5.61 رسیده است و امیدها به بهبود روابط با ایالات متحده بیشتر شده و در صورتی که این موضوع باعث رفع تحریم‌های اعمالی ایالات متحده بر ترکیه گردد و بر بهبود روابط دوکشور و انتظارات از آینده تاثیر مثبت بگذارد، در صورت اعمال سیاست‌های انقباضی در ترکیه‌ای که دارای اقتصاد تولید محور است، می تواند موجب تقویت ارزش پول ملی گردد به طوریکه به ارزش خود در ژانویه 2018 یعنی هر دلار برابر 4.4 لیر نزدیک گردد. هرچند انتظار اینکه ارزش لیر به سطح خود در سال 2008 برسد، از واقعیت های اقتصادی ترکیه به دور است.
[i] Trump Targets a Doubling of Turkey Metals Tariffs, Retrieved from Bloomberg Website: https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-08-10/trump-authorizes-doubling-of-tariffs-on-turkey-s-steel-aluminum
[ii] U.S. Sanctions Turkish Justice, Interior Ministers over Pastor’s detention, Retrieved from North America website: http://www.xinhuanet.com/english/2018-08/02/c_137362299.htm
[iii] Közebalaban, Hasan. (2011). Turkish Foreign Policy; Islam, Nationalism and Globalization. United States of America:Palgrave Macmillan.
[iv] Turkey’s Relations with NATO, Retrieved from Ministry of Foreign Affairs of Turkey website:
http://www.mfa.gov.tr/nato.en.mfa
[v] The collapse of the Soviet Union, Retrieved from U. S. Department of State site:
https://history.state.gov/milestones/1989-1992/collapse-soviet-union
[vi] Justice and Development Party , Retrieved from Berkley Center for Religion, Peace and World Affairs website: https://berkleycenter.georgetown.edu/organizations/justice-and-development-party-turkey
[vii] Booklet of Justice and Development Party, Retrieved from AK Party website:
http://www.akparti.org.tr/upload/documents/AK_PARTI_INSORT_MATBAA.pdf
[viii] What is the Legal Status of the US Air bases in Turkey and Qatar? , Retrieved from TRTWorld News website:
[ix] ABD’den terör örgütü YPG’ye 550 milyon dolar destek, hurriet Gazetesi siteden alındı:http://www.hurriyet.com.tr/dunya/abdden-teror-orgutu-ypgye-destek-550-milyon-dolar-ayirdilar-40739880
[x] ABD Terör örgütü PKKnın Suriyedeki uzantılarına istihbarat yardımı yapıur,Guneş Haber siteden alındı: http://www.gunes.com/gundem/abdden-teror-orgutu-pkknin-kuyruklari-pyd-ve-ypgye-uydu-ve-ozel-ekip-destegi-810104
[xi] ABD’den YPG’ye ‘silah desteği’ açıklaması, dünya siteden alındı:
https://www.dunya.com/dunya/abdden-ypgye-silah-destegi-aciklamasi-haberi-393003
[xii] Export of Turkey Retrieved from OEC website: https://atlas.media.mit.edu/en/profile/country/tur/
[xiii] Turkey GDP, Retrieved from CountryEconomy website: https://countryeconomy.com/gdp/turkey
[xiv] Turkey Tourism Revenues, Retrieved from TradingEconomics website: https://tradingeconomics.com/turkey/tourism-revenues
[xv] US Dollar to Turkish Lira, Retrieved from XE website: https://www.xe.com/currencycharts/?from=USD&to=TRY&view=10Y
**مسئولیت صحت و سقم مطالب موجود در یادداشت ها، مقالات و مصاحبه های منتشر شده در سایت به عهده نویسنده بوده و انتشار آنها الزاما به معنی تایید مطلب یا بیانگر دیدگاه های موسسه نیست.
