ماهواره نور و افزایش قدرت بازدارندگی ایران
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام
نزدیک به ۶۰ سال از زمان اولین پرتاب یک ماهواره به فضا می گذرد. با این حال در همه این سال ها فضا به عنوان عرصه ای برای دست یابی به قدرت مورد توجه کشورها بوده است. به عبارتی دیگر و از منظر، ژئوپلتیک فضا عرصه چهارم قدرت بعد از خشکی ها، پهنه آب ها و هوا محسوب مـی شـود. بـراین مبنا موضوع ژئواسپیس( Geospace) به عنوان مهمترین مقوله در تولید قدرت و تامین امنیت درجهـان معاصر مورد توجه می باشد. بر اساس قطعنامه شماره۱۳۴۸ مجمع عمومی سازمان ملل متحد، فضای بالای جو به عنوان میراث مشترک بشری محسوب شده است و هیچ کشوری مجاز به مالکیت بر فضای بیرونی نیست، و به طور رایگان در اختیار همه ملل قرار می گیرد. با این حال همه کشورها و به ویژه کشورهای قدرتمند تلاش می کنند استفاده بیشتری را از این فضای موجود ببرند. فناوری فضایی نیز دراین راستا یکی ازمهمترین زمینه هـای رقـابتی دربـین کشورها شناخته می شود، بگونه ای که میزان دستیابی به اشکال گوناگون فناوری فضایی، مبنای دقیقی برای مقایسه کشورها از نظر تولید قدرت در ابعاد مختلف اقتصادی صنعتی، سیاسی به حساب می آید. به عنوان مثال، ماهواره های هواشناسی برای رصد آب و هوا و همچنین زمین و آب استفاده می شود. ماهواره های ارتباطی برای اینترنت و پخش صدا و تصویر قابل استفاده است. ماهواره های موقعیت یابی برای هدایت حرکت هواپیماها و کشتی ها مورد استفاده قرار می گیرند. بنابراین این فناوری ها به عنوان زیرساخت های اساسی هم برای بخش دولتی و هم برای بخش خصوصی عمل می کنند و ابعاد گسترده ای از زمینه های اجتماعی، اقتصادی و علمی را تحت پوشش قرار می دهند.
استفاده از فضا و فناورهای های مربوط به آن صرفا محدود به امور روزمره نیست و در بسیاری از کشورها نیروهای نظامی نیز در فعالیت های مربوط به فضا فعالیت کرده و از انواع فناوری های مربوط به فضا از جمله ماهواره استفاده می کنند. هیچ مفهومی از مرزهای ملی در فضای بیرونی وجود ندارد، به این معنی که استفاده از فناورهای فصایی و به ویژه ماهواره ها امکان مشاهده، برقراری ارتباط و موقعیت در هر منطقه از زمین را ممکن می سازد. بنابراین کشورها تلاش می کنند تا قابلیت های مختلف ماهواره ها را ارتقاه داده و آنها را با هداف افزایش عملکرد مولفه های فرماندهی، کنترل، ارتباطات، رایانه ها، اطلاعات، نظارت و شناسایی (C4ISR) پرتاب کنند. از این ماهواره ها می توان به عنوان ابزاری برای شناسایی و عکس برداری از امکانات و اهداف نظامی استفاده کرد. ماهواره هایی که امواج رادیویی را جمع می کنند برای ارتباطات نظامی مورد استفاده قرار میگیرد. علاوه براین ماهواره های ارتباطی برای ارتباطات نظامی، و به کارگیری آنها برای پیمایش کشتی های دریایی و هواپیماها و افزایش دقت سیستم های تسلیحاتی مورد استفاده قرار می گیرد. با توجه به این اهمیت است که بسیاری از کشورها درست یابی به قدرت فضایی را به عنوان یکی از مولفه های امنیت ملی تعریف کرده اند. به عنوان مثال در سال ۲۰۱۰، ایالات متحده سیاست ملی فضایی را منتشر کرد که دستورالعمل های اساسی کشور برای سیاست فضایی، از جمله اهداف و اصول آن را ارائه می دهد. دکترین نظامی فدراسیون روسیه (۲۰۱۰) ذکر می کند که تأمین برتری در فضای بیرونی یکی از عوامل تعیین کننده در دستیابی به اهداف نیروهای مسلح آن است.
ایران نیز از جمله کشورهایی است که در سالهای گذشته پیشرفت های قابل توجهی در زمینه توسعه فناوریهای فصایی از جمله ماهواره و ماهواره بر اختصاصی داشته است. براساس گزارش های موجود ایران در بین ۱۰ کشور فضایی جهان قرار دارد. آخرین مورد از تلاش ها ایران در این زمینه پرتاب موفقیت آمیز ماهواره نظامی نور است که بازتاب گستردهای هم در رسانه های منطقه ای و بین المللی داشت و عمدتا هم از آن به عنوان منبع نگرانی یاد می شود. استدلال برا این است که با توجه به اینکه فناوری مورد استفاده برای پرتابهای فضایی بسیار شبیه به فناوری مورد استفاده برای پرتاب موشک های بالستیک است، این پرتاب مستقیما به پیشرفت هایی که ایران در برنامه موشکی بالستیک خود انجام داده است کمک می کند. نقشی هم که نیروی هوافضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، یک نهاد مشمول مجازاتهای اتحادیه اروپا و آمریکا در این پرتاب ایفا کرده است، نشان دهنده ارتباط نزدیک این دو برنامه است. حتی برخی از کشورها از جمله آمریکا و انگلیس و فرانسه عنوان داشتند که اقدام ایران برای پرتاب ماهواره در تضاد با قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت است. با این حال ایران اولین کشوری نیست که اقدام به پرتاب ماهواره کرده است و همانگونه که وزرات خارجه ایران نیز عنوان داشته هیچ قطعنامه ای ایران را از پرتاب ماهواره به فضا منع نمی کند و استناد این کشورها به قطعنامه ۲۲۳۱ قطعا خلاف واقعیات است؛ چرا که قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت قطعنامه ای است که رژیم آمریکا با خروج خود از برجام آن را نقض کرده است. علاوه براین پرتاب این ماهواره بخشی از اقداماتی است که کشورها برای افزایش قدرت و امنیت ملی خود انجام می دهند و بیشتر جنبه دفاعی دارد.
به لحاظ منطقه ای ایران در نقطه ای از جهان قرار گرفته که شاهد بیشترین تهدیدهای امنیتی بوده و بی ثباتی یکی از ویژگی های دائمی آن بوده است. این تهدیدهای امنیتی یا ناشی از عوامل داخلی کشورهای منطقه خاورمیانه است و یا اینکه عامل خارجی نقش اصلی را داشته و یا به عنوان کاتالیزور عمل می کند. بنابراین دفاع از یکپارچگی سرزمینی و همچنین دفاع تهدیدهای موجود و حفاظت از جان و مال شهروندان نیازمند به کارگیری همه ظرفیت ها موجود از جمله فناوری حوزه ی فضا است. این نیاز به استفاده از توانایی های فضایی از آنجا ناشی می شود که در تازه ترین تحقیقی که از طریق نظرسنجی از نخبگان کشوری انجام شده، مشخص شده است که جدی ترین تهدیدهای امنیتی که متوجه جمهوری اسلامی ایران می باشد تهدیدهای مربوط به حوزه نظامی- اطلاعاتی می باشد. در این پژوهش نویسندگان عنوان می دارند که تصور بر این بود که در مقطع ۴۰ ساله ای که از انقلاب اسلامی می گذرد حوزه اقتصاد و امنیت اقتصادی اولویت بیشتری داشته باشد. با این حال در نظر خبرگان کماکان حوزه کلاسیک نظامی ـ اطلاعاتی اولویت بیشتری دارد و کاملا از سایر حوزه ها متمایز است. اهمیت این حوزه حاکی از ارزش سرزمینی، جنگ و نبرد با خاستگاه درون مرزی یا برون مرزی، تهدیدات تروریستی، اهمیت اقدامات اطلاعاتی و ضد اطلاعاتی در حفظ و صیانت از کشور، حملات سایبری به زیرساخت های کشور و… است[i].
بنابراین مواجهه با تهدیدهای نظامی- امنیتی نیازمند اقدامات متقابل است و در این بین داشتن فناوریهای جدید از جمله ماهواره اختصاصی که بتواند داده های دقیق و درستی را مخابره کند از اهمیت زیادی برخوردار است. نداشتن ماهواره اختصاصی نظامی در خصوص رصد تحرکات و فعالیت های نظامی که از سوی دشمنان ایران، به ویژه در منطقه غرب آسیا و در کنار مرزهای ایران اسلامی در حال طرح‌ریزی است هر لحظه امکان دارد کشور را با خطر جدی روبرو کند. اساسا داشتن یک ماهواره اختصاصی نظامی برای ایران یک حق مسلم است. چرا که این مسئله جزء حقوق مسلم دفاعی هر کشوری است که برای دفع تجاوزات و اقدامات مخرب امنیتی دیگر کشورهای متخاصم بتواند از ابزارهای مناسب خود استفاده کند. از طرف دیگر این نکته را هم باید در نظر داشت که مسئله پرتاب ماهواره نور توسط ماهواره بر قاصد برای رصد اطلاعات و گردآوری داده های امنیتی به منظور رصد فعالیت های دشمن است. سردار سلامی فرمانده کل سپاه نیز در سخنان خود به اهمیت این ماهواره در جمع آوری اطالاعات اذعان داشته است. وی در سخنرانی بعد از پرتاب ماهواره عنوان کرد که قرار گرفتن این ماهواره چند منظوره در فضا هم در عرصه IT و نبردهای اطلاعاتی می تواند برای ما ارزش افزوده استراتژیک تولید کند و هم در جنگ‌های اطلاعاتی زمینه‌های قدرتمندی را برای ما ایجاد می‌کند. بنابراین از این جهت موفقیت آمیز بودن پرتاب این ماهواره نقش به سزایی در افزایش قدرت بازدارندگی ایران دارد
بازدارندگی برای جنگیدن به کار نمی رود بلکه به منظور حفظ صلح استفاده می شود به عبارت بهتر از لحاظ فیزیکی، طرف مقابل را دفع نمی کند بلکه از لحاظ روانی مانع از تجاوز وی می گردد. به عبارت بهتر بازدارندگى یعنى کوشش یکى براى اعمال نفوذ در دیگرى تا او را از اقدام به عملى که متضمن خسارت یا هزینه اى براى اولى است باز دارد. بازدارندگی توسط کشوری که دارای شاخصه های کلی قدرت باشد صورت می گیرد. نقطه ی تمرکز بازدارندگی در حوزه ی قدرت نظامی است که حاصل منابع راهبردی قابل دسترس، برای یک سازمان نظامی و توانایی آن سازمان در تبدیل منابع به قدرت قهری است. به نحوی که این قدرت قهری قبل از آنکه به کار گرفته شود اثرگذار باشد. نکته اساسی در بازدارندگی این است که اگرکشوری بتواند حریف را متقاعد کند که هزینه ها و خطرات خط مشی احتمالی او در دست زدن به حمله، بیشتر از منافع است خواهد توانست امنیت خود را درمقابل آن کشور تأمین کند. همان‌طورکه سردار سلامی، فرمانده کل سپاه عنوان کرده است، ورود سپاه به عرصه فضا و اقدامات متعاقب آن در زمینه پرتاب ماهواره تحولی در صنعت دفاعی کشور ایجاد کرده است که می‌تواند نقشه دفاعی کشور را کامل کند. این موضوع خود نوید بخش افزایش قابل‌توجه توان دفاعی کشور و ایجاد یک بازدارندگی بسیار سطح بالا در مقابل دشمنان ایران خواهد بود. نکته حائز اهمیت در این مورد این است که درمیان بیش از۴۰ کشوردارنده ماهواره وفعالیتهای فضایی، تنها۱۰ کشوردارای قدرت پرتاب ماهواره هستند که ایران نیز از جمله آنهاست. علاوه بر این از میان کشورهای دارای ماهواره تنها ۱۸ کشورتوسعه یافته هستند و درمیان کشورهای آسیایی نیز تنها ۹ کشوردارای این تکنولوژی هستند. درهمسایگی ایران، کشورهای ترکیه روسیه، امارات متحده عربی، پاکستان و عربستان کشورهایی هستند که از تکنولوژی ماهوارهای بهرمند هستند. بنابراین هم به لحاظ منطقه ای و هم به لحاظ بین المللی توجه به فناوریهای فضایی حائز اهمیت است.
[i] . بختیاری، حسین، صالح نیا، علی ( ۱۳۹۷)، ” اولویت بندی تهدیدات امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران با روش تحلیل سلسله مراتبی ( AHP)”، فصلنامه مطالعات راهبری سیاست گذاری عمومی، دوره ۸، شماره ۲۷.
