مقدمه
اردن کشوری است که جبر جغرافیایی، همواره، بر سرنوشتش سایه افکنده است. دسترسی محدود به آبهای آزاد، داشتن صحراهای خشک و زمینهای بایر، بهطوری که تنها 10 درصد از آنها قابلیت کشاورزی دارند، منابع محدود انرژی و نیز آبوهوای خشک و بیابانی باعث شده است این کشور در تأمین انرژی خود با مشکلات جدی روبهرو شود. همچنین، همسایگی اردن با سوریه و عراق که خود با مشکلات داخلی دستوپنجه نرم میکنند، باعث ایجاد چالشهایی از جمله هجوم سیل انبوه پناهجویان و نیز حملات تروریستی به این کشور شده است. این کشور، علاوه بر اینکه با کمآبی دستوپنجه نرم میکند، برخلاف بسیاری از همسایگان خود، منابع نفتی و گازی قابلتوجهی نیز ندارد؛ بهطوری که 98 درصد از انرژی خود را از خارج وارد میکند. پس طبیعی است که دو عنصر آب و انرژی متغیری مهم در اقتصاد این کشور محسوب شود. تغییر مداوم قیمت سوخت و ناامنی در خطوط انتقال انرژی که از بیثباتی منطقهای نشئت میگیرد، همواره، این کشور را با مشکلاتی مواجه کرده است. از طرف دیگر، وابستگی اردن به واردات نفتی کشورهای مختلف از جمله ایالات متحده آمریکا و عربستان سعودی زمینه را برای نفوذ و دخالت قدرتهای خارجی در این کشور فراهم کرده است. همۀ این عوامل باعث شده است دولت اردن با تکیه بر منابع اورانیوم اورۀ این کشور و در جهت تنوعبخشیدن به منابع تأمین انرژی خود، از یک دهۀ پیش، اقداماتی جدی را برای آغاز فعالیتهای هستهای انجام دهد. اردن امیدوار است بتواند از این منابع در بخش تجاری هم استفاده کند. در همین راستا، طی هفتۀ جاری، سازمان انرژی اتمی اردن در بیانیهای رسمی، از بهرهبرداری از نیروگاه هستهای تحقیقاتی با ظرفیت 5 مگاوات در راستای گسترش برنامههای هستهای خود خبر داد. پیشبینی میشود این اقدام اردن در بُعد داخلی و بینالمللی، پیامدهایی را به دنبال داشته باشد. در این یادداشت میکوشیم به این پرسش پاسخ دهیم که گسترش برنامۀ هستهای اردن چه نتایجی را در بُعد داخلی و بینالمللی برای این کشور رقم خواهد زد.
بررسی ظرفیتها و زیرساختهای لازم
اردن بهدلیل ضعف در منابع طبیعی، بخش قابلتوجهی از انرژی موردنیاز خود را وارد میکند. تأمین برق و بهطور کلی، امنیت انرژی از چالشهای مهمی است که این کشور با آن مواجه است. دولت اردن قصد دارد با اتکا به منابع قابلتوجه اورانیوم خود، برای مرتفعکردن این چالشها تا سال 2025 از دو نیروگاه هستهای 1000مگاواتی بهرهبرداری کند؛ اما شرایط طبیعی، وضع اقتصادی، موقعیت جغرافیایی و امکانات زیرساختی اردن مشکلات و موانعی را در این مسیر پیش روی این کشور خواهد گذاشت که کمآبی، ظرفیت محدود نیروگاهها، کمبود بودجه، ضعف اقتصادی و ناامنی محیطی از جمله آنهاست.
باید در نظر گرفت که راهاندازی فعالیتهای هستهای به سرمایهگذاریهای عظیم و زیرساختهای طبیعی نیاز دارد. یکی از بحرانهایی که اردن در این راستا با آن مواجه خواهد شد، مسئلۀ کمآبی است. پادشاهی هاشمی چهارمین کشور فقیر جهان در منابع آبی است. از طرفی، ساختار برجهای خنککنندۀ هستهای ایجاب میکند جریان آب، همواره، در آنها وجود داشته باشد. نکتۀ دیگر درنظرنگرفتن ظرفیت کلی تأسیسات انرژی کشور است. طبق نظر متخصصان، ظرفیت هیچ نیروگاهی نباید بزرگتر از ۱۰ درصد کل ظرفیت انرژی کشور باشد. این در حالی است که دولت اردن تصمیم خود را مبنی بر خرید دو رآکتور بزرگ ۱۰۰۰مگاواتی، جدیتر از هر زمان دیگر، پیگیری میکند. در حال حاضر، این عدد برای اردن ۳۴۰۰ است. همان طور که اشاره کردیم، شرایط محیطی و جغرافیایی باعث شده است این کشور از پتانسیل زیادی برای سرمایهگذاری در بخش انرژیهای تجدیدپذیر، مانند انرژی خورشیدی و بادی، برخوردار باشد؛ اما هزینههای گزاف برنامۀ هستهای باعث شده است این کشور دیگر بودجۀ قابلتوجهی را به این بخش تخصیص ندهد. مهمتر از همۀ اینها، تهدیدات امنیتی است که همچون شبهی، بر تأسیسات اتمی این کشور سایه افکنده است. گسیل سیل انبوهی از مهاجران و پناهندگان سوری و عراقی و همچنین گسترش فعالیتهای گروههای شبهنظامی در مرزهای داخلی و خارجی اردن، محیط ناامنی را برای تأسیسات هستهای این کشور رقم زده است که این، خود، احتمال حمله به تأسیسات اتمی، از طرف گروههای تروریستی را برای رسیدن به اهداف استراتژیک خود افزایش میدهد. وقوع چنین رویدادی، خسارتهای زیانبار و جبرانناپذیری به همراه خواهد داشت. با بررسی سیاست داخلی این کشور میتوان به نبود توافق و همنظری جناحهای مختلف سیاسی اردن دراینباره پی برد. مخالفان به پیامدهای مخرب زیستمحیطی این برنامه اشاره میکنند و موافقان بر رسیدن به خودکفایی در تأمین انرژی تأکید دارند.
ابعاد و پیامدهای احتمالی
هزینههای گزاف برنامۀ هستهای، این کشور را بیش از پیش به قدرتهای خارجی وابسته خواهد کرد. رقابتهای روسیه، چین، عربستان و آمریکا در اردن را نیز در این راستا میتوان تحلیل کرد. در حال حاضر، روسیه و چین نقش اصلی را در تجهیز تأسیسات هستهای این کشور بر عهده دارند. با توجه به وضعیت اقتصادی روسیه پیشبینی میشود این کشور در تأمین بخش مالی پروژه دچار مشکلاتی شود. حتی اگر مسکو تماماً به این توافق پایبند باشد، وضعیت شکنندۀ اقتصاد اردن باعث میشود دولت در روند بازپرداخت وامهای خود با بحرانهای جدی مواجه شود. با توجه به شرایط پیشآمده، ایالات متحده آمریکا در راستای رقابت با روسیه سعی میکند از طریق متحدان خود در منطقه، نفوذ خود را در این کشور افزایش دهد. پیشنهاد عربستان سعودی برای طرح غنیسازی اورانیوم در محدودۀ داخلی خاک خود و مرزهای مشترک با اردن را میتوان در این راستا تحلیل کرد. همان طور که پیداست، نزدیکی دولتمردان امان با مسکو و پکن، آمریکا و متحدانش در منطقه را سخت نگران کرده است و علیرغم مخالفتهای واشنگتن با هستهایشدن اردن میتوان چنین پیشبینی کرد که اتحادی سهگانه بین اردن، عربستان سعودی و ایالات متحده آمریکا برای تجهیز زیرساختهای تأسیسات اتمی این کشور شکل بگیرد. امضای توافق میان این کشور و عربستان برای همکاری در زمینۀ استخراج اورانیوم و انجام بررسیها برای تأسیس آزمایشگاههای مشترک در داخل خاک اردن و همچین اعزام متخصصان سعودی به این کشور با هدف آموزش نحوۀ استخراج اورانیوم از نشانههای این اتحاد است. در بُعد داخلی نیز اگر به مشکلات کمبود آب توجه نشود، فعالیتهای هستهای این کشور با چالشهایی مواجه خواهد شد. یکی از راهحلهایی که در این زمینه مطرح میشود، منحرفکردن مسیر فاضلاب شهری به برجهای خنککنندۀ هستهای است که در صورت عملیشدن، بخش کشاورزی اردن با چالشهایی مواجه خواهد شد. از طرفی، ورود پسابهای صنعتی، امنیت تجهیزات هستهای را تهدید خواهد کرد. در کنار همۀ این شرایط، بهرهبرداری از چنین پروژهای به زمان و بودجۀ قابلتوجهی نیاز دارد که در چشمانداز مطرحشده قابلاجرا نیست.
نتیجهگیری
چالشهای امنیتی، ضعف اقتصادی، نگرانیهای مالی، کمبود آب و مخالفتهای داخلی، موانع مهمی برای کسب موفقیت در پروژۀ هستهای اردن به حساب میآیند؛ اما به نظر میرسد سیاستگذاران این کشور بدون درنظرگرفتن شرایط طبیعی، سیاسی و اقتصادی، به بلندپروازیهای خود در زمینۀ گسترش تأسیسات هستهای ادامه دهند. در صورت تحقق چنین برنامه، اردن به منطقهای در جهان تبدیل خواهد شد که هر لحظه در معرض خطر وقوع فجایع هستهای قرار دارد؛ لذا بهتر است این کشور با تکیه بر منابع انرژیهای پاک، بخش اعظمی از بودجۀ خود را به این موضوع اختصاص دهد. با این اوصاف و طبق دلایل و شواهدی که مطرح کردیم، به نظر میرسد ایالات متحده آمریکا، تا حد زیادی، برنامۀ هستهای این کشور را دستکم در آیندۀ نزدیک کنترل کند.
