(نیکولای کوژانوف؛ دانشیار پژوهشی در مرکز مطالعات خلیج‌فارس دانشگاه قطر و محقق حوزۀ اقتصاد و انرژی در مؤسسه خاورمیانه)
طبق معمول، نشست اخیر اوپک‌پلاس با گمانه‌زنی و برآورد در مورد سیاست‌های آیندۀ تولید کارتل همراه بود. اعضای اوپک‌پلاس در 2 دسامبر باید از بین سه سناریوی مختلف، یعنی تداوم افزایش تدریجی حجم تولید، کاهش سرعت تولید یا توقف موقت، یکی را انتخاب می‌کردند. دو سناریوی آخر به‌خاطر عواملی همچون مازاد عرضۀ مورد انتظار در اوایل نیمۀ سال 2022 و ترس از شیوع سویۀ جدید ویروس کرونا (اُمیکرون) که میتواند مصرف نفت را بیشتر کاهش دهد، باید در نظر گرفته می‌شدند. همچنین، تصمیم آمریکا و تعدادی از واردکنندگان بزرگ آسیایی از جمله هند، چین، کره جنوبی و ژاپن در آزادکردن حجم بیشتری از ذخایر استراتژیک نفت به بازار، عامل سومی بود که مورد توجه اعضای اوپک‌پلاس قرار گرفت.
در حالی که هیچ نسخۀ رسمی دقیقی از این بحث منتشر نشده است، گزارش‌ها حاکی از آن است که اعضای اوپک‌پلاس در ابتدا تمایل بیشتری به توقف یا تجدیدنظر در افزایش تولید روزانۀ 400هزاربشکه‌ای برنامه‌ریزی‌شده در ژانویه داشتند. عربستان سعودی نیز این آمادگی را دارد که در ماه ژانویه، تولید خود را برای حفظ ثبات بازار افزایش یا کاهش دهد. موضع ریاض منعکس‌کنندۀ رویکرد معمول رهبری عربستان است که به‌طور سنّتی، به قیمت نفت حساس است و به هر تهدیدی که موجب سقوط یا بی‌ثباتی قیمت نفت شود، به‌شدت واکنش نشان می‌دهد.
چه کسی تصمیم گرفت؟
در مورد اینکه چه چیزی و چه کسی باعث شد کارتل در تصمیم اولیه خود برای توقف یا کاهش افزایش تولید در ژانویه تجدیدنظر کند، نظرات متفاوتی وجود دارد. این موضع برای اکثر ناظران بازار، منطقی به نظر می‌رسد. مسکو ممکن است در این امر نقش داشته باشد. الکساندر نواک، معاون نخست‌وزیر روسیه، از اعضای اوپک‌پلاس خواست از تصمیم‌های شتابزده اجتناب کنند. وی مثل همیشه با شور و اشتیاق از این حرکت برای حفظ تجارت حمایت کرد؛ البته او با این کار از منافع مسکو نیز دفاع می‌کرد؛ به‌طوری که سهمیۀ تولید روسیه به حداکثر ظرفیت خود نزدیک شد. در حالی که قیمت نفت همچنان گزاف است، مسکو می‌خواهد تا آنجایی که میتواند، از بخش هیدروکربنی خود، منابع مالی موردنیاز برای بهبود اقتصاد نابسامان روسیه را تأمین کند. همچنین، مسکو سعی دارد برنامه‌هایی را برای افزایش تولید نفت خود به‌میزان ۱۱ تا 2/11 میلیون بشکه در روز تا سال 24-2023 اجرا کند و هزینۀ ماجراجویی‌های نظامی خود را در فضای پس از شوروی تأمین نماید. هرگونه کاهش سرعت در رسیدن به حداکثر تولید میتواند به‌منزلۀ فرصت ازدست‌رفته برای کسب سود باشد.
علاوه بر این، قیمت پیش‌بینی‌شدۀ نفت در بودجۀ روسیه حدود 40 دلار در هر بشکه است (بسیار کمتر از قیمت پیش‌بینی‌شدۀ نفت در بودجۀ عربستان سعودی که 75 دلار در سال 2021 و 67 دلار در سال 2022 است). این قیمت 40دلاری نفت به مسکو اجازه می‌دهد با افزایش تولید نفت، بدون نیاز به قیمت‌های گزاف آن، درآمد بیشتری کسب کند. روسیه، پس از عربستان سعودی، به‌عنوان دومین تولیدکنندۀ بزرگ نفت در این کارتل از جایگاه مناسبی برای متقاعدکردن سایر اعضا برای پذیرش دیدگاه خود برخوردار است؛ به‌ویژه وقتی که استدلال‌های مسکو نگرانی‌های آنها را بازتاب می‌دهد. احسان عبدالجبار اسماعیل، وزیر نفت عراق، هنگام اظهارنظر دربارۀ تصمیم کارتل در 2 دسامبر گفت: «عراق هدفی فراتر از حد منطقی برای افزایش قیمت نفت ندارد و ما اجازه نخواهیم داد آن قیمت کاهش یابد.»
نقش آمریکا
با این حال، موضع سخت روسیه ممکن است برای وادارکردن اعضای کارتل به پیشبرد استراتژی قبلی کافی نباشد. به‌گفتۀ سایمون هندرسون، رئیس برنامۀ سیاست خلیج‌فارس و انرژی در مؤسسۀ «واشنگتن برای سیاست خاور نزدیک»، تلاش‌های دیپلماتیک آمریکا در آستانۀ این نشست، عربستان سعودی را متقاعد کرد حداقل میزان تولید نفت را به‌منظور حفظ قیمت سوخت که میتواند منبع بی‌آبرویی داخلی برای رئیس‌جمهور بایدن باشد، کاهش ندهد. این موضوع تا حدودی توسط منابع روسی تائید شده است و این منابع استدلال می‌کنند ترس از مواجه‌شدن با خشم واردکنندگان بزرگ نفت دلیل دیگری برای عدم متوقف‌کردن سهمیه‌ها بوده است.
تنش بین آمریکا و اوپک‌پلاس از زمان دولت ترامپ به‌طور پیوسته در حال افزایش بوده و در نهایت با تصمیم 23 نوامبر جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا، مبنی بر آزادسازی نفت از ذخایر استراتژیک این کشور برای پاسخ‌گویی به تقاضای فزایندۀ جهانی و کاهش قیمتها به اوج خود رسیده است. علی‌رغم تمام تلاش‌ها برای حفظ آرامش و عرضۀ نفت، اعضای اوپک‌پلاس از این اقدام نگران شدند؛ البته، دولت آمریکا مدت‌هاست به بخشی از معادلۀ شکل‌دهی به تحولات بازار نفت تبدیل شده است. علی‌رغم افزایش قیمت نفت در سال جاری، تولیدکنندگان شیل، اصول قبلی خودشان را که به‌نفع رشد محدودتر تولید بود، کنار گذاشتند و حتی تلاش‌های دولت آمریکا برای تشویق افزایش تولید نیز نتوانست نظر آنها را تغییر دهد. در این شرایط، پس از درخواست مکرر آمریکا از اوپک‌پلاس برای افزایش حجم تولید نفت به‌منظور کاهش قیمتها، کاخ‌سفید تصمیم به استفاده از ذخایر استراتژیک نفت گرفت. این امر آمادگی جدی آمریکا را برای دفاع از منافع مصرف‌کننده نشان می‌دهد و همچنین به‌طور بالقوه، منبع تنش جدید در روابط بین آمریکا و کشورهای حوزۀ خلیج‌فارس و همچنین واشنگتن و مسکو شده است.
تنها پاسخ صحیح
آنچه برای اوپک‌پلاس مهم‌تر بود، این بود که آمریکا در تصمیم خود تنها نبود. آمریکا علی‌رغم اختلافات سیاسی توانست همۀ مصرف‌کنندگان عمدۀ نفت آسیا از جمله چین، هند، کره جنوبی و ژاپن را که قبلاً به‌تنهایی در برابر افزایش قیمتها و محدودیت‌های تولید اوپک‌پلاس اقدام می‌کردند، گرد هم آورد؛ برای مثال، در پاییز گذشته، چین بخشی از ذخایر خود را فروخت و هند نیز از بهار 2021 در مورد ضرورت تنوع‌بخشیدن به تأمین‌کنندگان نفت برای کاهش وابستگی خود به ظرفیت تولیدِ درحال‌نوسان عربستان سعودی صحبت کرد. با این حال، پیش از این، هیچ‌یک از کشورهای آسیایی هرگز از ذخایر نفت استراتژیکشان به‌عنوان بخشی از جنگ هماهنگ قیمت جهانی استفاده نکرده بودند. تحلیلگران بازار هنوز در مورد عزم این کشورهای آسیایی برای فروش واقعی ذخایر و همچنین موفقیت آنها در تنوع‌بخشیدن به تأمین‌کنندگان به‌منظور کم‌کردن وابستگی‌شان به تولیدکنندگان کلیدی اوپک تردید دارند. با وجود این، برای اعضای اوپک‌پلاس مهم است که این هشدار از سوی مشتریان کلیدی آسیایی آنها باشد. با توجه به نقش آسیا در آیندۀ بازار نفت، حفظ روابط بلندمدت مثبت با این کشورها برای عربستان سعودی، امارات، عراق، کویت و همچنین ایران ضروری خواهد بود؛ زیرا آنها به‌دنبال حفظ موقعیت خود در بازار انرژی هستند.
بنابراین، شاید تعجب‌آور نباشد که فرآیند تصمیم‌گیری در ماه دسامبر توسط اعضای اوپک‌پلاس رنگ‌وبوی سیاسی مشخصی داشت. همان طور که انس الحاجی، کارشناس انرژی استدلال می‌کند، کاهش یا توقف افزایش تولید در ژانویه، گزینۀ مدنظر نیست؛ زیرا ناگزیر به‌عنوان پاسخی سیاسی به اقدامات بایدن تلقی می‌شود. همچنین، این اقدام احتمالاً میتواند از سوی اردوگاه مصرف‌کنندگان، به‌عنوان نشانه‌ای از اینکه اوپک‌پلاس تصمیم به تشدید تقابل گرفته است، اشتباه تفسیر شود؛ حتی اگر ماهیت این کارتل به این معنا نباشد. بنابراین، حفظ میزان تولید برنامه‌ریزی‌شده یگانه گزینه‌ای بود که همۀ طرف‌ها را راضی می‌کرد.
تقلب اوپک‌پلاس
تصمیم اوپک‌پلاس برای پایبندی به افزایش سهمیۀ تولید برنامه‌ریزی‌شده بر اساس یک مقدار مشخص، تقلب ضمنی است. حداقل در 11 ماه گذشته، اوپک به‌طور مداوم در رسیدن به سهمیۀ تولید ناخالص اختصاص‌داده‌شده شکست خورد و با سطح بعدی تولید مواجه شد. تا نوامبر 2021، تفاوت بین سهمیۀ تولید اسمی و تولید واقعی در کشورهای اصلی اوپک 390هزار بشکه در روز بود. در بیشتر موارد، تولید کم به دلایل طبیعی و مرتبط با مسائل فنی یا وضعیت اقتصادی و سیاسی کشورهای مختلف اوپک از جمله آنگولا و نیجریه است. این شکاف قطعاً به‌روشی مصنوعی حفظ می‌شود. اگرچه کارتل قادر به جبران آن است، تولیدکنندگان اصلی اوپک به‌بهانۀ احترام به سهمیه‌های تولید و منافع یکدیگر از انجام این کار خودداری می‌کنند.
منطقی که در اینجا وجود دارد این است که تولید کم از قیمت‌های بالاتر حمایت می‌کند و اثر منفی افزایش‌های دوره‌ای تولید بر قیمتها را کاهش می‌دهد. این امر، به‌ویژه در آستانۀ اشباع بازار در سال 2022 مهم است. همچنین، به اعضای اوپک‌پلاس کمک می‌کند بدون اینکه کاهش تولید را به‌صورت علنی و آشکار انجام دهند، به‌طور قانونی، مصرف‌کنندگان را فریب دهند. احتمالاً این تولید کمِ نیمهمصنوعی و درک تأثیرات آن باعث شده است عربستان سعودی و سایر اعضای اوپک تداوم افزایش تولید نفت را راحت‌تر بپذیرند.
قابل بازیابی در:
