آیا نظام مصر به سمت تشکیل حزبی فراگیر حرکت می کند؟

آیا نظام مصر به سمت تشکیل حزبی فراگیر حرکت می کند؟

احمد بروایه

دانشجوی دکترای مطالعات خاورمیانه و شمال افریقا

مقدمه:

در پی کودتای سال ۲۰۱۳ مصر که در نتیجه تظاهرات عظیم مردمی در مخالفت با حکومت محمد مرسی رخ داد، ارتش این کشور که خود را بالاتر از دعواهای سیاسی افراد غیر نظامی می‌دید و فعالیت‌های حزبی را تحقیر می نمود از تشکیل حزبی سیاسی برای کنترل جامعه خودداری کرد. با این وجود نظام سیسی با کمک عوامل دستگاه‌های امنیتی و اعضای حزب منحله ملی دموکراتیک – وابسته به رژیم مبارک – ائتلافی ناهمگون از نمایندگان اکثرا مستقل یا از احزاب طرفدار نظام را تحت عنوان «پشتیبانی مصر»[۱] به وجود آورد.[۲] در درون مجلس نیز دست‌های امنیتی نظام تلاش نمودند با ترغیب و ترهیب نمایندگان مخالف، نفوذ در احزاب مستقل و چند پاره نمودن آنان (مانند آنچه در جریان ایجاد انشعاب در حزب «المصریین الاحرار» رخ داد)، و کنترل انضباطی مجلس از طریق رئیس پارلمان یعنی دکتر علی عبدالعال، کنترل خود بر پارلمان را حفظ نمایند.

تغییر روند:

با این وجود به نظر می رسد عواملی همچون کاهش محبوبیت ارتشبد سیسی به دلیل مشکلات اقتصادی، اجرای سیاست‌های ریاضت اقتصادی، ناکارآمدی دستگاه اداری، و همچنین چالش‌هایی همچون تروریسم و احتمال بروز ناآرامی‌های اجتماعی سبب شده است تا نظام مصر در سیاست سابق خود مبنی بر عدم تشکیل حزب فراگیر تجدید نظر نماید. از این رو تحرکات بسیاری در حلقه‌های قدرت وابسته به نظام سیاسی مصر برای متشکل نمودن نخبگان قدیمی در قالب حزبی فراگیر همچون حزب ملی دموکراتیک منحل رخ داده که همگی با شکست روبرو شده است.

از طرف دیگر قرائنی در صحنه سیاسی مصر وجود دارد که نگارنده را به این اعتقاد سوق میدهد که عبدالفتاح سیسی با در اختیار داشتن پشتیبانی ارتش مصر راه دیگری را برگزیده است تا علاوه بر ایجاد حزبی فراگیر و افزایش محبوبیت خود در جامعه، نخبگان باقی مانده از دوران مبارک- که بسیاری وابسته به مراکز قدرت دیگر همچون «المخابرات العامه» هستند- را به حاشیه براند. رئوس کلی استراتژی سیسی برای مرحله آینده مصر را می‌توان ایجاد حزبی فراگیر از چهره‌های جدید، به حاشیه راندن نخبگان قدیمی و فاسد و جایگزینی آن‌ها با چهره‌های جوان و به طور کلی ترویج نخبه‌گرایی مرتبط با ارتش دانست.

نخبه گرایی و جوان گرایی، مهم ترین رکن نظام جدید:

 نظام مصر از ابتدای شروع دوره اول ریاست جمهوری سیسی با درک این مسأله که محروم بودن جوانان از آموزش‌های لازم و دور نگاه داشتن آنان از مراکز تصمیم‌گیری، از عوامل مهم نقش آفرینی پررنگ آنها در خیزش‌های مردمی سال ۲۰۱۱ محسوب می گردد، تلاش نموده است تا طرفدارانی را در میان جوانان برای خود کسب نماید. اولین موارد ارتباط مهم میان نظام و جوانان را می‌توان حمایت همه جانبه ارتش مصر و نهادهای اطلاعاتی وابسته به آن از جنبش تمرد دانست که در سال ۲۰۱۲ توانست با جمع کردن میلیون ها امضا و بسیج مردم به منظور عزل مرسی، نقش بارزی را در کودتای سال ۲۰۱۳ ایفا نمایند.[۳] پس از آنکه ارتشبد سیسی به ریاست جمهوری رسید همدولت مصر تلاش نمود تا با برگزاری کنفرانس‌های دوره‌ای میان جوانان و اعضای عالیرتبه دولت از جمله رئیس جمهور، جوانان را به خود جلب کند. از سال ۲۰۱۶ تا کنون پنج کنفرانس ملی جوانان و دولت مصر در شهرهای شرم الشیخ، قاهره، اسوان، اسماعیلیه و اسکندریه برگزار شده است. نظام مصر همچنین برای ترویج خود کنفرانسی تحت عنوان انجمن جهانی جوانان در نوامبر ۲۰۱۷ در شرم الشیخ برگزار نمود.[۴]

اما می‌توان مهم‌ترین اقدام نظام مصر در جهت جوان‌گرایی و همچنین ترکیب نمودن آن با نخبه‌گرایی را تأسیس «آکادمی ملی توانمندسازی و آموزش جوانان» در آگوست سال ۲۰۱۷ دانست که با هدف آموزش و توانمندسازی کادرهای جوان برای خدمت نمودن در تمامی بخش‌های دولت و بخش خصوصی، تأسیس شد.[۵] علاوه بر این آکادمی ملی، یک ابتکار عمل ریاستی تحت عنوان «برنامه ریاستی آماده سازی جوانان برای رهبری» و با مشارکت نخست وزیری، وزارت دفاع، وزارت امور خارجه و وزارت برنامه ریزی در سال ۲۰۱۵ تأسیس شده است که اعضای آن با تحصیل در این آکادمی برای به دست گرفتن مناصب سطح بالا در بخش‌های دولتی و خصوصی آماده می‌شوند.[۶] مخالفان دولت مصر، این برنامه را به عدم جدیت و نظام سیاسی را به اجرا اصلاحات نمایشی متهم می‌کنند ولی این برنامه در حقیقت سکوی پرشی برای جوانان طرفدار نظام به سمت مناصب عالی است.

در این برنامه جوانان فارغ التحصیل ممتاز دانشگاهی زیر سی سال در سه محور اساسی علوم سیاسی و استراتژیک، علم مدیریت و فنون رهبری، و در نهایت علوم اجتماعی و انسانی آموزش می‌بینند.[۷] بر طبق برخی گزارشات، جوانان متقاضی پیوستن به این برنامه از فیلترهای امنیتی و تحقیقات دقیق بسیاری عبور می‌نمایند تا وفاداری آنان به نظام سیاسی اثبات گردد و دوره‌های استراتژیک و سیاسی با نظارت آکادمی ستاد ناصر برگزار می‌گردند. اعضای برجسته و وفادار این برنامه که مستقیما با پیوستن به مناصب عالی اداری همچون ریاست دفتر، معاونت و یا مشاور وزیر با حقوق‌های بالا استخدام می‌شوند، بعضا دارای صلاحیت‌هایی بالاتر از وزیر هستند و با هدف پررنگ کردن نقش آنان، مورد توجه رسانه‌ها قرار می گیرند.[۸] به نظر می‌رسد که این افراد در صورت حفظ وفاداری به نظام سیاسی به خصوص ارتش، در آینده وارد حلقه‌های تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی نظام مصر خواهند شد.

حزب سیاسی فراگیر:

با وجود اینکه نظام سیاسی پسا ۲۰۱۳ تلاشی برای تشکیل حزب فراگیر انجام نداد ولی توانست با تأسیس ائتلاف «دعم مصر» با معماری نیروهای امنیتی، کنترل پارلمان را با کمک اعضای حزب منحل ملی و اعضای احزاب پشتیبان نظام، که هر یک از آن ها وابسته به یکی از طیف‌های مختلف نظام بودند، به دست بیاورد. با این وجود کاهش محبوبیت ارتشبد سیسی، که خود را در جریان انتخابات ریاست جمهوری سال ۲۰۱۸ خود را نشان داد، و همچنین ظهور نشانه‌هایی مبنی بر تلاش ارتش و سیسی برای کنار زدن چهره‌های قدیمی و مراکز قدرت رقیب و اعمال کنترل کامل بر جامعه سبب شده است که استراتژی عدم تشکیل حزب تغییر نماید و نشانه‌هایی از تشکیل حزبی فراگیر که اکثر اعضای آن جوانان و فعالان سیاسی وابسته به ارتش هستند بروز نماید.

 این امر به خصوص پس از شروع دوره دوم ریاست جمهوری سیسی و زمانی که وی از احزاب خواست که با ادغام شدن در یکدیگر کارآیی خود را افزایش دهند بسیار مورد توجه رسانه‌ها  و طبقه سیاستمداران قرار گرفته است.[۹] در این راستا سه جناح مهم در زمینه ادغام احزاب فعال شده‌اند و تلاش دارند تبدیل به احزاب بزرگی شوند. ائتلاف دعم مصر که از طیف بزرگی از نیروهای طرفدار نظام و اعضای حزب ملی دموکراتیک منحل تشکیل شده است و به نظر می‌رسد بیشتر مورد تأیید دستگاه اطلاعاتی و اعضای حزب ملی منحل باشد، حزب وفد که تلاش دارد نقش حزب اپوزیسیون «ملی» و طرفدار سیسی را بازی کند و حزب مستقبل وطن که پس از سال ۲۰۱۳ تأسیس گشته و به نظر می‌رسد از احزاب نزدیک به ارتش مصر باشد.[۱۰]

حزب مستقبل وطن یکی از احزاب تازه تأسیس مصر است که پس از کودتای سال ۲۰۱۳ تأسیس گشت. تحلیلگران معتقدند که این حزب در زمان وزارت دفاع عبدالفتاح سیسی و با کمک اطلاعات نظامی این کشور تأسیس شده است.[۱۱] این حزب توانست در انتخابات پارلمانی سال ۲۰۱۵ مصر ۵۳ کرسی به دست آورد که آن را تبدیل به دومین حزب بزرگ پارلمان پس از المصریین الاحرار – وابسته به نجیب ساویرس- نمود. از جانب دیگر حضور رئیس سابق حزب در کنار ارتشبد سیسی در مراسم افتتاح کانال سوئز دوم در کشتی حامل سیسی به عنوان تنها رئیس حزب حاضر در کشتی نیز یکی از نشانه‌های نزدیکی این حزب به ریاست جمهوری ذکر شده است. این حزب هم اکنون دارای ۱۲۰ هزار عضو فعال و بیش از ۵۸ مقر در سراسر مصر است و تعداد کرسی های خود در پارلمان را از ۵۳ به ۵۷ افزایش داده است[۱۲] و پیش‌بینی می گردد که اعضا و تعداد کرسی‌های آن افزایش یابد. تأمین مالی این حزب از طریق دو تن از ثروتمندان نزدیک به ارتش مصر به نام های احمد ابوهشیمه و فرج عامر تأمین مالی می‌شود.[۱۳]

نتیجه گیری:

بنا به آنچه که در بالا ذکر شد، به نظر می رسد که دولت مصر در نظر دارد با توجه به طبیعت متکثر هیأت حاکمه مصر و اختلافات عمیقی که میان اطلاعات کشور و اطلاعات نظامی وجود دارد[۱۴] با تکیه بر سه ضلع نخبه‌گرایی، جوان‌گرایی و تأسیس حزب فراگیر، در زیر سقف اطاعت مطلق از ارتش، فضای سیاسی کشور را به طور کامل در اختیار بگیرد. در این میان تلاش رئیس جمهور مصر برای ایجاد هاله‌ای از اقتدار پدرانه، وحدت‌بخش و فراحزبی احتمال انضمام سیسی به این حزب و یا حتی انتخاب نخست وزیر از این حزب را در کوتاه مدت و میان مدت نامحتمل می‌سازد و این امر حزب مستقبل وطن را تبدیل به حزب اکثریت پارلمانی با سهمی محدود در دولت خواهد نمود. احتمال دیگر نیز که بایستی مورد توجه قرار گیرد تبدیل حزب مستقبل وطن به حزب حاکم، انضمام تکنوکرات‌های جوان تربیت شده به حزب و تشکیل دولت به دست این حزب است که احتمال حدوث این امر در میان مدت بسیار کم ولی ممکن است به عنوان یک سناریو روی میز باشد. انتخابات سال ۲۰۲۰ پارلمانی مصر مشخص خواهد نمود که دولت مصر تا چه حد در اجرای سیاست‌های جذب جوانان، نخبه‌گرایی و ایجاد حزب فراگیر موفق بوده و چه سیاستی را اتخاذ خواهد نمود.