هوش مصنوعی؛ ابزاری برای ارتقاء جایگاه بین‌المللی امارات

صدرا رایکان، کارشناس ارشد مطالعات خاورمیانه دانشگاه تهران

در دهه اخیر، فناوری‌های نوظهور به‌ویژه هوش مصنوعی به یکی از مهم‌ترین متغیرهای تعیین‌کننده در سیاست و اقتصاد جهانی بدل شده‌اند. اگر در قرن بیستم نفت نماد قدرت بود، امروز داده و الگوریتم همان جایگاه را دارند. به طوری که به اظهار بسیاری از کارشناسان، کشورهایی که در این عرصه پیشگام شوند، نه‌تنها اقتصاد خود را متحول می‌کنند، بلکه جایگاهشان در نظم بین‌الملل نیز ارتقا می‌یابد. در همین راستا، محمود سریع القلم، هوش مصنوعی را یک فرصت طلایی برای کشور های میان پایه برای ارتقاء جایگاه بین المللی خود معرفی کرد. نمونه برجسته این روند، امارات متحده عربی است؛ کشوری در حاشیه خلیج فارس که با سرمایه‌گذاری‌های کلان و سیاست‌گذاری‌های آینده‌نگر، در مسیر تبدیل شدن به یک قدرت فناورانه قرار گرفته است.

از نفت تا داده؛ تغییر استراتژی توسعه

امارات سال‌ها به‌عنوان یک کشور نفتی و تک محصولی شناخته می‌شد، اما رهبران آن به‌خوبی دریافتند که آینده اقتصاد جهانی در حال تحول است. از همین رو با تدوین «استراتژی ملی هوش مصنوعی ۲۰۳۱»، ایجاد وزارت هوش مصنوعی و تأسیس دانشگاه تخصصی هوش مصنوعی محمد بن زاید در ابوظبی، پایه‌های یک تحول فناورانه را بنا گذاشتند. هدف روشن است: رساندن سهم هوش مصنوعی به ۲۰ درصد تولید ناخالص داخلی غیرنفتی تا سال۲۰۳۱ (جورجی، ۲۰۲۴). برآوردها نشان می‌دهد که تنها در حوزه اقتصاد، این فناوری می‌تواند حدود ۱۰۰ میلیارد دلار به GDP امارات تا ۲۰۳۰ اضافه کند (همان، ۲۰۲۴). این تغییر نه‌تنها به معنای کاهش وابستگی به نفت است، بلکه تصویری تازه از امارات در عرصه بین‌الملل خلق می‌کند؛ تصویری از یک کشور دانش‌بنیان و نوآور که می‌خواهد در باشگاه اقتصادهای پیشرفته حضور داشته باشد. به نظر می‌رسد ادراک نخبگان امارات متحده عربی از امر «قدرت ملی»، مترادف با توسعه اقتصادی و فناوری‌های نوین است.

سرمایه‌گذاری‌های کلان و دیپلماسی فناوری

در کنار سیاست‌های داخلی، ابوظبی مسیر حضور در سطح جهانی را نیز با قدرت پیش می‌برد. تأسیس شرکت‌هایی مانند G42 و صندوق سرمایه‌گذاری MGX با پشتوانه مالی صد میلیارد دلاری، نشان‌دهنده عزم جدی برای تسلط بر زیرساخت‌های هوش مصنوعی است. همکاری با غول‌های فناوری همچون مایکروسافت، OpenAI و حتی مشارکت در پروژه‌های چند صد میلیارد دلاری در آمریکا و اروپا، امارات را به یک شریک جدی برای اقتصادهای بزرگ بدل کرده است. لازم به ذکر است که این سرمایه‌گذاری‌ها صرفاً با اهداف اقتصادی نیستند؛ سرمایه گذاری امارات متحده عربی در این حوزه، دروازه های جدیدی را برای تعمیق روابط خود با ابرقدرت ها – به خصوص چین و آمریکا –  باز کرده است چرا که فرصت چانه‌زنی دیپلماتیک و نفوذ سیاسی بیشتری را در اختیار امارات متحده عربی قرار می‌دهد. از نمونه سرمایه‌گذاری اخیر امارات می توان به ساخت بزرگ‌ترین مرکز داده هوش مصنوعی اروپا در فرانسه (خبرگزاری فرانس۲۵، ۲۰۲۵) یا تعهد ۱.۴ تریلیون دلاری (خبرگزاری رویترز، ۲۰۲۵) به اقتصاد آمریکا اشاره کرد. استیوان والت در کتاب «ریشه های اتحاد» ائتلاف با بازیگران قدرتمند نظام بین الملل را یکی از راه های مطلوب برای قدرت‌های میان پایه معرفی می‌کند تا نقش و تاثیر خود را ارتقاء دهند. از این رو به نظر می رسد این سرمایه گذاری ها در جهت ائتلاف با بازیگران بزرگ نظام بین الملل است تا به طریق آن، جایگاه این کشور را از یک بازیگر منطقه‌ای به یک شریک استراتژیک منطقه‌ای و جهانی ارتقا دهد.

بُعد امنیتی؛ از میدان جنگ تا سایبر

همانطور که پیش تر ذکر شد، هوش مصنوعی برای امارات فقط یک ابزار اقتصادی نیست، بلکه علاوه بر یک اهرم دیپلماتیک، بخشی از دکترین امنیت ملی آن هم شده است. سرمایه‌گذاری در حوزه امنیت سایبری، استفاده از AI برای تحلیل داده‌های کلان و مدیریت تهدیدات ترکیبی، و حتی همکاری امنیتی با اسرائیل در چارچوب «توافق ابراهیم»، همگی نشان می‌دهد که ابوظبی می‌خواهد در حوزه امنیتی نیز یک بازیگر فناورانه باشدس (سلیمان، ۲۰۲۱). نگرانی آمریکا از احتمال انتقال فناوری‌های حساس از امارات به چین یا ایران، خود نشانه اهمیت جایگاه ابوظبی در معادله امنیتی – تکنولوژیک منطقه‌ای و جهانی است. به‌بیان دیگر، این کشور کوچک توانسته است به واسطه هوش مصنوعی وارد رقابت‌های استراتژیک قدرت‌های بزرگ شود؛ جایگاهی که پیش‌تر برای آن متصور نبود.

قدرت نرم و مشروعیت بین‌المللی

یکی از پیامدهای کمتر دیده‌شده سرمایه‌گذاری‌های فناورانه امارات، افزایش قدرت نرم آن است. تأسیس دانشگاه بین‌المللی MBZUAI، جذب نخبگان علمی و استارتاپ‌ها از سراسر جهان و تبدیل دبی به یکی از ۱۰ هاب برتر فناوری و استارتاپی جهان، نه‌تنها تصویر جدیدی از امارات به جهان ارائه کرده، بلکه به این کشور مشروعیت بین‌المللی بخشیده است. مطابق گزارش موسسه Henley & Partners، در سال ۲۰۲۴ بیش از ۶,۷۰۰ میلیونر به امارات مهاجرت کرده‌اند و پیش‌بینی می‌شود این عدد تا سال ۲۰۲۵ به ۸,۲۰۰ نفر افزایش یابد. امارات در حال حاضر در صدر جدول جذب مهاجر فعال – بیش از ایالات متحده آمریکا – قرار دارد و بسیاری از این مهاجرت‌ها و استارتاپ‌ها به واسطه زیرساخت‌های فناورانه، سیاست‌های اقتصادی و سیاست‌های پیشرو در حوزه AI رخ داده‌اند.

لازم به ذکر است که براساس گزارش مؤسسه هوش مصنوعی استنفورد، امارات حتی در سال ۲۰۲۳ رتبه پنجم جهانی در شاخص پویایی هوش مصنوعی را کسب کرده؛ بالاتر از کشورهایی مانند آلمان و فرانسه. این رتبه‌بندی نه فقط نماد پیشرفت فناورانه، بلکه نشانه ارتقای جایگاه دیپلماتیک امارات در عرصه جهانی است. امارات متحده عربی بر اساس آمار

ژئوپلیتیک جدید در خاورمیانه

رقابت فناورانه امارات تنها محدود به همکاری با غرب نیست. این کشور هم‌زمان با آمریکا، روابط گسترده‌ای با چین، اتحادیه اروپا و حتی اسرائیل برقرار کرده است. این سیاست چندجانبه‌گرایانه، به ابوظبی امکان می‌دهد تا در بازی بزرگ قدرت‌ها نقش متوازن و فعال ایفا کند. از سوی دیگر، رقابت مستقیم با عربستان سعودی بر سر تبدیل‌شدن به هاب فناوری خاورمیانه نیز بر وزن ژئوپلیتیکی امارات افزوده است. در منطقه‌ای که اکثر کشورها همچنان به نفت وابسته‌اند، حرکت امارات به سمت اقتصاد دیجیتال آن را به یک «استثناء استراتژیک» بدل کرده است. تحلیل قابل ذکر این است که امارات محده عربی، با درک صحیح از ژئوپلیتیک خود در منطقه خاورمیانه،  به دنبال افزایش عمق استراتژیک خود به واسطه ابزار‌های دیپلماتیک، اقتصادی و فناورانه است.

نتیجه‌گیری؛ الگویی برای آینده منطقه

آنچه تجربه امارات نشان می‌دهد این است که هوش مصنوعی فراتر از یک ابزار فناورانه، به ابزاری ژئوپلیتیکی و دیپلماتیک تبدیل شده است. این کشور توانسته است ظرف کمتر از یک دهه، از یک بازیگر نفتی به یک قدرت فناورانه نوظهور در نظام بین‌الملل تغییر جایگاه دهد. هوش مصنوعی، به مثابه یک حوزه فناورانه و اقتصادی نوین در جهان، یک فرصت طلایی را برای کشورهای میان پایه ایجاد کرده است، چرا که به عنوان یک حوزه جدید، این شانس را برای کشورهایی درحال توسعه ارائه می‌دهد تا با ابرقدرت‌ها رقابت کنند. درس مهم این تجربه برای سایر کشورها، از جمله ایران، این است که بی‌توجهی به تحول دیجیتال می‌تواند به معنای عقب‌ماندن از نظم جهانی جدید باشد. امارات با مدل «دولت توسعه‌گرا»، سرمایه‌گذاری کلان و دیپلماسی فناوری، نشان داده که چگونه یک کشور کوچک می‌تواند به بازیگری فراملی و اثرگذار بدل شود. امروز همان‌طور که روزگاری منابع اولیه مولد قدرت بود، فردا داده و هوش مصنوعی تعیین‌کننده جایگاه کشورها در جهان خواهد بود و امارات، زودتر از بسیاری از دیگر بازیگران منطقه‌ غرب آسیا، این حقیقت را درک کرده است.

منابع:

• Gregory C. Allen et al., The United Arab Emirates’ Artificial Intelligence Ambitions: Opportunities and Risks for U.S. Policymakers (Washington, D.C.: Center for Strategic and International Studies, 2024), 4–۶
• France24, UAE invest to billions in France AI data center

[۱] Reuters, UAE commits to 1.4 trillions US investment- https://www.reuters.com/world/after-trump-meeting-uae-commits-10-year-14-trillion-investment-framework-us-2025-03-21/

• Middle East Institute, how tech is cementing the UAE-Israel alliance

•  Henley & Partners, “Henley Private Wealth Migration Report 2024,” https://henleyglobal.com/publications